O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar 
1. Виноградов В. А. Классификация языков // Лингвистический энциклопедический 
словарь / Главный редактор В. Н. Ярцева. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. 
2. Джураев Азиз Болтаевич. Теоритические основы ареального исследования узбеко 
язычного массива.Автореферат монографии на соискание ученой степени доктора 
филологических наук. М., - 1991.8-bet 
3. Бородина М.А.Развитие арельных исследований и основные типы ареалов. 
//Взаимодействия лингвистических ареалов:Теория,методика и источники исследования. - 
Л.,1980. – 7-9 - betlar
4. Shermatov A. Lingvistik geografiya nima? T.: Fan, 1981. 8-bet 
5. Аванесов Р.И., Бернштейн С.Б. Лингвистическая география и структура языка.-М.:, 
Академии наук СССР, 1958;
6. Левина М.З. Лингвистическая география как основа арельных исследований 
мордовских языков. Финно-угорский мир. 2016. №3; Пшеничнова Н.Н. Лингвистическая 
география. - М.:Азбуковник, 2008.
7. Ashirboyev S.O
ʻ
zbek dialektologiyasi. T:,Navro
ʻ
z, 2016. 69-bet 
8. Шарафутдинова Н.С. Лингвистическая типология и языкознание. Ульяновск, 
УлГТУ, 2011,стр 93. 
 
TERMINLAR – TILIMIZNING BOYLIGI 
D.Fattaxova
O`zMU dotsenti, 
N. Sayfullayev
magistrant 
Ma‘lumki, dunyo xalqlari va mamlakatlari o
ʻ
rtasidagi aloqalarning rivojlanishi natijasida 
tillarda ham o
ʻ
zgarish, yangilanish kuzatiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, siyosiy va boshqa 
aloqalar natijasida yangi so
ʻ
z va terminlar yuzaga keladi. Natijada, tilning o
ʻ
z qatlamidagi so
ʻ
zlar 
o
ʻ
z o
ʻ
rnini o
ʻ
zlashgan qatlam so
ʻ
zlarga bo
ʻ
shatib berish holatlari ham kuzatiladi.
―Ayni paytda dunyoda ilm-fan va texnologiya shiddat bilan rivojlanib, mamlakatimizning 
xalqaro hamkorlik aloqalari tobora kengaymoqda. Natijada, hayotimizga chetdan ko
ʻ
plab yangi 
85
Шарафутдинова Н.С. Лингвистическая типология и языкознание. Ульяновск, УлГТУ, 2011,стр 93 

---

106 
tushuncha, so
ʻ
z va iboralar kirib kelmoqda. Globallashuv sharoitida milliy tilimizning sofligini 
saqlash, uning lug
ʻ
at boyligini oshirish, turli sohalarda zamonaviy atamalarning o
ʻ
zbekcha mu-
qobilini yaratish, ularning bir xil qo
ʻ
llanishini ta‘minlash dolzarb vazifa bo
ʻ
lib turibdi. 
To
ʻ
g
ʻ
risini aytish kerak, bu masalada ham oqsoqligimiz bor edi. Shu munosabat bilan 
Farmonda yangi so
ʻ
z va atamalarni rasmiy iste‘molga kiritish borasidagi ishlarni tartibga 
soladigan Atamalar komissiyasini tuzish masalasini ham nazarda tutdik‖
86
. 
Avvalo, termin so
ʻ
ziga ta‘rif bersak. Termin (lot. terminus – chek, chegara) fan, texnika, 
kasb-hunarning biror sohasiga xos muayyan bir tushunchaning aniq va barqaror ifodasi bo
ʻ
lgan 
so
ʻ
z yoki so
ʻ
z birikmasi; atama. 
Botanika terminlari. Zargarlik terminlari. Paxtachilik 
terminlari. – Yo
ʻ
ldosh… Elmurodga notanish terminlarni tushuntira ketdi. 
(Shuhrat, Shinelli 
yillar).
Terminlar ilmiy kommunikatsiyadan jonli so
ʻ
zlashuvga o
ʻ
tganda, xalq uchun tushunarli 
so
ʻ
zlarga aylana boradi. ―O
ʻ
TA‖
87
.
Terminologiya ilmiy adabiyotlarda ma‘lum bir fanning tushunchalar tizimi bilan bog
ʻ
liq 
terminlarning umumlashmasi sifatida ta‘riflangan. Har qanday tushunchalar tizimiga muayyan 
terminlar tizimi to
ʻ
g
ʻ
ri keladi. Terminologiya fanning taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanadi. 
Terminlar umumiste‘moldagi so
ʻ
zlardan farqli ravishda joriy qilinib, ularning qo
ʻ
llanilishi muay-
yan darajada nazorat ostida bo
ʻ
ladi. Tilshunoslikda terminlar o
ʻ
z-o
ʻ
zidan paydo bo
ʻ
lib qolmaydi, 
balki ular zaruriyatga ko
ʻ
ra yuzaga kelib, shakllanadi va til taraqqiyoti bilan bog
ʻ
liq holda taraq-
qiy etib, o
ʻ
zgarib boradi. Terminlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi ham xalqning tarixi qadar 
qadimiydir. Jumladan, O
ʻ
rxun-Enasoy bitiktoshlarida xalqimiz mashg
ʻ
ul bo
ʻ
lgan mashg
ʻ
ulotlarga 
oid terminlarni uchratishimiz mumkin. Bundan tashqari, terminlar xalq tomonidan yaratiladigan 
afsonalarda, qahramonlik qo
ʻ
shiqlarida ham mavjud bo
ʻ
lgan. Ularni o
ʻ
zida aks ettirgan. Mahmud 
Koshg
ʻ
ariyning ―Devonu lug
ʻ
oti-t-turk‖ asari terminlar yetib kelishida katta tarixiy vazifani 
bajargan. 
H.Dadaboyevning ―XI-XIV asrlar turkiy tillar yozma yodgorliklaridagi ijtimoiy-siyosiy va 
sotsial iqtisodiy terminologiya‖
88
mavzusida yaratilgan tadqiqot ishida o
ʻ
zbek tilidagi, jumladan, 
turkiy tillardagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminologiyaning paydo bo
ʻ
lishi va tilda 
qo
ʻ
llanish mummolari atroflicha o
ʻ
rganilgan. Tadqiqotda O
ʻ
rta Osiyo hududidagi turkiy xalqlar 
tillaridagi 
yurt, ulus, baliq
(―shahar‖ ma‘nosida), 
yasaq
(―huquq, qonun‖ ma‘nosida), 
ordu, qazi, 
og
ʻ
riliq, jaza, yug
ʻ
rush
(―vazir‖ ma‘nosida) singari bir necha ijtimoiy-siyosiy terminlar 
ishlatilganligi, Mahmud Qoshg
ʻ
ariyning ―Devonu lug
ʻ
oti-t-turk‖, Yusuf Xos Hojibning ―Qutad-
g
ʻ
u bilig‖, Ahmad Yugnakiyning ―Hibat ul-haqoyiq‖, Zamaxshariyning ―Muhaddimat ul-adab‖, 
Sayfi Saroyining ―Guliston bit-turkiy‖, Rabg
ʻ
uziyning ―Qissasi Rabg
ʻ
uziy‖ kabi asarlaridan 
olingan terminlar misollar bilan isbotlab berilgan. O
ʻ
z navbatida, terminlarning paydo bo
ʻ
lish 
tarixiga, ularning yasalish qonuniyatlariga hamda boshqa tillardan o
ʻ
zlashtirilgan terminlar 
hisobiga boyishi masalalariga ham alohida e‘tibor berilgan. 
Har bir davrda jamiyatning taraqqiyoti bilan bog
ʻ
liq holda sohaviy terminlar ham son, ham 
sifat jihatdan takomillashib bordi. Uning taraqqiyotida XIX asrning 2-yarmidan keyingi davr va 
yana oradan yuz yildan ortiq davr o
ʻ
tib, O
ʻ
zbekistonning mustaqillikka erishgan davri alohida 
o
ʻ
rin tutadi. Ushbu davr ichida yuz bergan o
ʻ
zgarishlar O
ʻ
rta Osiyo, xususan, O
ʻ
zbekistonda ham 
sanoatning o
ʻ
sishiga, dunyoviy fanlarning qaytadan rivojlanishiga sabab bo
ʻ
ldi. Falsafa, huquq, 
filologiya, sotsiologiya, kimyo, biologiya, umuman olganda, ijtimoiy-siyosiy sohalarga oid 
maxsus atamalar shakllandi va ular tilimizga kirib keldi. Biror bir fanni terminsiz tasavvur qilib 
86
Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 21-oktabrdagi o‗zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligining o‗ttiz yilligiga 
bag‗ishlangan tantanali marosimdagi nutqidan.
87
O‗zbek tilining izohli lug‗ati – T. A.Madvaliyev tahriri ostida. Toshkent.
88
Dadaboyev H. ―XI-XIV asrlar turkiy tillar yozma yodgorliklaridagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial iqtisodiy terminologiya‖. 
Toshkent. ―Yozuvchi‖. 1991 

---

107 
bo
ʻ
lmaydi. Chunki fanning mavjudligi va rivojlanishi ma‘lum ma‘noda terminlar bilan bog
ʻ
liq. 
Mustaqillik yillarida terminlarni tartibga solish murakkab jarayonni yuzaga keltirdi. Chunki 
forsiy, arabiy, rus va Yevropa tillaridan o
ʻ
zlashgan terminlar tilimizda bemalol ishlatila boshladi. 
Turkiy tillarda terminologiya sohasi ancha muammoli sohalardan biri hisoblanadi. Shiddatli 
rivojlanish davrida har bir xalq o
ʻ
z tilini sof holda saqlab qolishga intiladi, albatta.
Har bir asar leksikasi ilmiy jihatdan mukammal sinchiklab o
ʻ
rganilsa, undagi so
ʻ
zlar turli 
sohalarga oid terminlar ham ekanligiga amin bo
ʻ
lamiz. Jumladan, o
ʻ
tmish asarlarida qo
ʻ
llanilgan 
ijtimoiy leksikaga xos terminlar shu sohalardan biridir. Har bir ijtimoiy termin ijtimoiy hodisa 
mahsulidir.
Terminlarni saqlash, yangilarini muomalaga kiritish, ularning sofligini ta‘minlash orqali 
tilimizni ham saqlagan bo
ʻ
lamiz.