O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

References: 
[1] Admoni V.G. Typology of sentences // Research on the general theory of grammar. –
M.: 1968. –P. 104. 
[2] Akimova G.N. New in the syntax of the modern Russian language. . –M.: 1990. –P. 84. 
[3] Amosova N.N. Word and context // Essays on lexicology, phraseology and stylistics. 
Scientific notes of LSU. 1969. № 234, –P.67. 
[4] Burieva U.A. ―Characteristic features of incomplete sentences‖. Theoritical and applied 
sciences Volume:80/Issue:12/December/2019, –P.557-560. 
[5] Burieva U.A. ―Incomplete syntactic constructions in cognitive-discoursive information 
and isofunctional aspects‖. IJRD Volume:5/Issue:4/April 2020, –P.344. 
 
 
AREAL LINGVISTIKA, LINGVISTIK GEOGRAFIYA VA DIALEKTOLOGIYA 
 

 
 
 D.Nasriyeva, 

 
 
O
ʻ
zMU magistranti
 
 
XIX asrga kelib tillarni har tomonlama guruhlashga ehtiyoj sezildi. Tilshunoslikda olimlar 
dunyo tillarini tasniflash masalasiga turlicha yondashdilar, ko
ʻ
plab tadqiqotchilar umumiy e'tirof 
etilgan geneologik va tipologik tasniflar bilan bir qatorda tillarni tasniflashning uchinchi turini 
ajratdilar. Genetik-geneologik, morfologik-tipologik, funksional-struktural tasniflar qatoridan 
areal-geografik tasnif ham o
ʻ
rin egalladi. Til yoki sheva tarqaladigan hudud bo
ʻ
yicha geografik 
yoki hududiy tasnif areal tilshunoslikning markaziy tushunchasi va lingvistik geografiyaning 
asosidir. Tillarning areal tasnifi bir qaraganda geneologik tasnifga ham o
ʻ
xshab ketadi, ammo ge-
neologik tasnif tillarning kelib chiqishini bobo til nuqtayi nazaridan o
ʻ
rgansa, areal yoki geog-
rafik tasnif shu tillarning tarqalish chegaralarini belgilab beradi. Аreal tasnif - ma'lum bir hudud-
da ushbu tillarda ona tilida so
ʻ
zlashuvchilarning uzoq muddatli o
ʻ
zaro ta'siri natijasida paydo 
bo
ʻ
lgan umumiy xususiyatlarga ko
ʻ
ra tillarni aniq sinflarga bo
ʻ
lish. Areal tasniflash bir tilda 
uning lahjalariga nisbatan ham qo
ʻ
llanishi mumkin.
75
Tillarning areal tasnifi masalalarini areal 
lingvistika bilan bog
ʻ
liq masalalardan alohida ko
ʻ
rib chiqish mumkin emas, chunki bu tushun-
chalar bir-biri bilan chambarchas bog
ʻ
liqdir. Tillarning hududiy tasnifi areal lingvistikaning ajral-
mas qismidir. Bu yerda lingvistik omillardan ko
ʻ
ra hududiy omillar muhimroq vazifa bajaradi. 
Bunday tasniflarning lingvistik faktlarga nisbatan tashqi ekanligi aniq. Ushbu tasnifning asosiy 
maqsadi – alohida tillar yoki tillar guruhining chegaralarini ularning til xususiyatlarini hisobga 
olgan holda aniqlash, shuningdek, turli mamlakatlarning lisoniy xususiyatlarini berish.
Areal lingvistika lingvistik geografiya va dialektologiya bilan chambarchas bog
ʻ
liq. Lingvis-
tik geografiya dialektologiya va areal lingvistika o
ʻ
rtasidagi oraliq aloqa vazifasini o
ʻ
taydi...
76
Turkiy tillar, xususan, o
ʻ
zbek tili areal tadqiqi bilan shug
ʻ
ullangan tilshunos olim A.B.Jo
ʻ
rayev 
tadqiqot ishida ―areal lingvistika‖ termini ta‘rifiga M.A.Borodina fikriga tayanadi. M.A.Borodi-
naning fikricha, areal lingvistika – bu dialektologiya, lingvistik geografiya va areologiyaning 
izchil rivojlanishi.
77
Tadqiqotchi olim A.B.Jo
ʻ
rayev ham ushbu talqinlarni ma‘qullab, shunday deydi: ―Dialekto-
logiya lingvistik geografiya va areologiyaning elementlarini birlashtiradi. Ularning har biri til-
ning tarqalishini til belgilarining cheksiz va ko
ʻ
p sonli xususiyatlarini o
ʻ
z obyektiga ko
ʻ
ra aniq va 
75
Виноградов В. А. Классификация языков // Лингвистический энциклопедический словарь / Главный редактор В. Н. 
Ярцева. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. 
76
Джураев А. Теоритические основы ареального исследования узбекоязычного массива.Автореферат монографии на 
соискание ученой степени доктора филологических наук. М., - 1991. 8-bet 
77
Бородина М.А. Развитие арельных исследований и основные типы ареалов.//Взаимодействия лингвистических 
ареалов:Теория,методика и источники исследования. - Л., 1980. – 7-9 - betlar

---

104 
chegaralab ko
ʻ
rsatadi. Ushbu fanlarning atamalari va tushunchalari bir – biri bilan o
ʻ
zaro 
ta‘sirlanib ma‘lum bir galaktikani tashkil qiladi‖.
78
Areal lingvistika bir til yoki shevaning, qar-
dosh bo
ʻ
lgan yoki qardosh bo
ʻ
lmagan bir necha tillarning hududiy hamda til hodisalari bo
ʻ
yicha 
tarqalishini izoglossalarda ko
ʻ
rsatib berar ekan, bevosita geografiyaning metodlaridan foyda-
lanib, tilning xususiyatlari haqida material to
ʻ
playdi, lingvistik geografiya esa to
ʻ
plangan material 
asosida xaritalashtirish ishlari bilan shug
ʻ
ullanadi. Til materiali tadqiqotida xaritalashtirish meto-
dini qo
ʻ
llash dastlab XIX asrga to
ʻ
g
ʻ
ri keladi. Til xususiyatlarini xaritalashtirish esa izoglos-
sa
79
larni o
ʻ
tkazish orqali amalga oshirilib hududlashtirishga olib keladi.Areal lingvistika dala 
sharoitida ish ko
ʻ
rsa, lingvistik geografiya kabinet usulida ish ko
ʻ
radi.
80
Bu fanning asosiy 
maqsadi til hodisalarining hududiy taqsimlanish chegaralarini belgilab, til faktlarini xaritalash-
tirib beradi. Lingvistik geografiya metodi bilan tilning istalgan aspektini fonetika (fonologiya), 
morfologiya, sintaksis, leksika, stilistika kabi aspektlarini tavsif etish mumkin.
81
Areal lingvistikaning dialektologiya bilan o
ʻ
zaro uzviyligi esa har ikkala soha ham sheva 
materiallari bilan shug
ʻ
ullanishidadir. Ularning tadqiq predmeti bir bo
ʻ
lsa-da, obyekt jihatdan 
farqlanadi. Areal lingvistika keng hududga ega bo
ʻ
lishi, bir vaqtning o
ʻ
zida ko
ʻ
plab faktlarni 
qamrab olib, umumlashtirish hajmining beqiyosligi bilan tahliliy xususiyatga ega bo
ʻ
lgan dialek-
tologiyadan farq qiladi, ammo areal lingvistikaning asosi dialektologik tadqiqotlar sanaladi. 
Dialektologiya o
ʻ
z tadqiqotida to
ʻ
liq sheva materialiga va matn namunalariga ega bo
ʻ
lsa, areal 
lingvistika anketalashtirilgan, maxsus so
ʻ
rovnomalarga, kichik til faktlariga tayanadi. Har uchala 
(areal lingvistika, dialektologiya, lingvistik geografiya) soha ham o
ʻ
z tadqiqotlarida bir- birini 
to
ʻ
ldirib, bir butunlikni tashkil etadi.To
ʻ
g
ʻ
ri, tilshunoslikdagi areal lingvistikaga oid adabiyotlarda 
areal lingvistika, asosan, lingvistik geografiya
82
termini bilan nomlangan. Ba‘zi adabiyotlarda, 
jumladan o
ʻ
zbek tilshunosligida ham
83
har ikkala terminlar yonma-yon qo
ʻ
llangan o
ʻ
rinlar uch-
raydi.Yuqorida ta‘kidlaganimizdek, har bir fan o
ʻ
z yo
ʻ
nalishida hamkorlikda tadqiqot olib borishi 
tarafdorimiz.
Areal lingvistika nafaqat til hodisalarining chegaralarini, balki tillarning iqtisodiy, siyosiy, 
etnografik, sotsiologik va madaniy chegaralarini ham hisobga olishi kerak, chunki madaniy va 
siyosiy hayotida ro
ʻ
y bergan har bir o
ʻ
zgarish uning tilida ham o
ʻ
z ifodasini topadi. Zamonaviy 
tilshunoslikda tillarning areal tasnifi bilan lingvistik geografiya va areal lingvistika shug
ʻ
ullanadi. 
Lingvistik geografiya xaritadan til xususiyatlari o
ʻ
rganiladigan zonalarni aniqlab, chegaralab, 
areal lingvistika to
ʻ
plagan ma‘lumotlar asosida xaritalashtrish ishlari bilan shug
ʻ
ullansa, areal 
lingvistika til hodisalarining tarqalish hududini geografik metodlar asosida o
ʻ
rganadi, tilning u 
yoki bu xususiyatlari haqida bevosita yoki bilvosita material to
ʻ
playdi, ularning irradiatsiya
84
markazini aniqlaydi.
Areal linvgistikaning asosiy vazifasi til xususiyatlarining hududiy bo
ʻ
linishini tavsiflash va 
izogolossalarni talqin qilishdan iborat ekan, natijada dialektlar, tillar va areal jamoalar o
ʻ
rtasida 
o
ʻ
zaro ta‘sir maydonlari (areallari) aniqlanadi.Uning markaziy tushunchasi til yoki dialekt 
78
Джураев А. Теоритические основы ареального исследования узбекоязычного массива.Автореферат монографии на 
соискание ученой степени доктора филологических наук. М., - 1991. 9-bet 
79
Izoglossa yunoncha – ―teng‖, ―bir xil‖ degan ma‘noni bildiradi.Tilshunoslik xaritasida til hodisasining tarqalish chegaralarini 
ko‗rsatadigan chiziq. Qarang:Джураев Азиз Болтаевич. Теоритические основы ареального исследования узбекоязычного 
массива.Автореферат монографии на соискание ученой степени доктора филологических наук.М.,- 1991. 
80
Shermatov A. Lingvistik geografiya nima? T.: Fan , 1981.8-bet 
81
Shermatov A. Lingvistik geografiya nima? T.: Fan , 1981.11-bet 
82
Аванесов Р.И. и Бернштейн С.Б. Лингвистическая география и структура языка.-М.:,Академии наук СССР, 1958; 
Internet ma‘lumotlari: cyberleninka.ru/Левина М.З.Лингвистическая география как основа арельных исследований 
мордовских языков. Финно-угорский мир. 2016. №3; Пшеничнова Н.Н. Лингвистическая география. - М.:Азбуковник, 
2008.
83
Ashirboyev S. O‗zbek dialektologiyasi. T.: Navro‗z, 2016. 69-bet 
84
Irradiatsiya –hodisaning tarqalish nuqtasi. Qarang: Shermatov A. Lingvistik geografiya nima? T.: Fan , 1981.13-bet 

---

105 
arealidir. Boshqacha aytganda, ayrim lingvistik hodisalarning tarqalish chegarasi va ularning yi-
g
ʻ
indisi. Shuningdek, areal atamasi ayrim tillar va tillar guruhining tarqalish chegarasini ifoda-
lash uchun ham qo
ʻ
llaniladi. Masalan, turkiy areal, Hind-Yevropa areali, slavyan areali va h.k. 
Til areali – turli tillarning bir jug
ʻ
rofik hududda joylashishi. U ma‘lum bir geografik ma-
konda uzoq vaqt davomida birgalikda hayot kechirishi natijasida yuzaga keladigan umumiy xu-
susiyat bilan ajralib turadi, o
ʻ
xshashliklar kuzatiladigan hududda til aloqalarining aniq geografik 
yaqinligi bilan izohlanadi.
85
Dialektal areal ham uzoq yillar mobaynida bir til doirasidagi bir 
necha sheva vakillarining muayyan hududda turmush kechirganidan, ya‘ni til elementlari (fo-
nema, morfema) ning tasodifiy o
ʻ
xshashlikka kelib qolishi. Til va dialektal areallarda, albatta, 
jug
ʻ
rofiy jihatdan yondosh bo
ʻ
lgan til va shevalarning ta‘siri kuzatiladi.Til areallari bir til yoki 
qarindosh bo
ʻ
lgan tillar doirasida ham, turli til yoki qarindosh bo
ʻ
lmagan tillar doirasida ham 
amalga oshiriladi. 
Xulosa qilib aytganda, areal lingvistika nafaqat til hodisalarining chegaralarini, balki iqtiso-
diy–siyosiy, etnografik va madaniy chegaralarini hamda jug
ʻ
rofiy yaqinligini ham hisobga olib 
lingvistik geografiya metodlari orqali tadqiq qiladi.