O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar
1 .
Худойқулов М. Журналистикага кириш. Т., 2005. 14-бет 
2.
In‘omov R. Lotin alifbosi uchun kurash // Maorif va Oqitg
ʻ
uvchi». 1926, 3-son. 5-b. 
3.
Hojiyev A. Nazariy tilshunoslikka oid bir masala///‖Filologiya masalalari‖. Ilmiy-
metodik jurnal. Toshkent, 2006. 51-56 bet;
4.
Asqarova M.A. 
Bo‗l
so‗zining ayrim xususiyatlari haqida // O`zbek tili va adabiyoti 
masalalari, Toshkent, 1962. 
5.
Asqarova M.A. 
Bo‗l
so‗zining ayrim xususiyatlari haqida // О‗zbek tili va adabiyoti 
masalalari, Toshkent, 1962.
6.
Asqarova M.A. Bog‗lovchi-yuklamalar haqida. О‗zbek tili va adabiyoti masalalari 
jurnali 4, 1962 
7.
Usmonov S. Antonimlar // О‗zbck tili va adabiyoti masalalari, 1958, 2-son, 38-b.
8.
Usmonova Sh.
 
Frazeologik birliklarda ma‘no va qurilish nomutanosibligi // О‗zbek tili 
va adabiyoti. 1998, 1- son, 77-78 b.
 
9.
Iskandarova Sh.
 
Onomasiologiya muammolari va o
ʻ
zbek tili leksikasini maydon sifatida 
o
ʻ
rganish // О‗zbek tili va adabiyoti, 1998, 3-son, 28-31-b.
 
10.
Nazarov K.
 
Alifbo ham milliy bo
ʻ
lsin // О‗zbekiston adabiyoti va san‘ati, 1990, 9-
noyabr.
 
 
ARAB VA O
ʻ
ZBEK TILLARIDAGI JINOYAT HUQUQIGA OID TERMINLARNING 
SOLISHTIRMA-QIYOSIY TAHLILI
L. Abdulkasimova, 
 ToshDShU tadqiqotchisi 
 
Xalqimizning ko
ʻ
p asrlik madaniy, ilmiy-ma‘rifiy va badiiy tafakkuri, intellektual salohiya-
tining yorqin va bebaho mahsuli bo
ʻ
lgan o
ʻ
zbek tili jahondagi boy va qadimiy tillardan biridir. 
1989-yil 21-oktyabrda davlat tili haqidagi qonunning qabul qilinishi asosida o
ʻ
zbek tili mus-
tahkam huquqiy asos va yuksak maqomga ega bo
ʻ
ldi. Bugun o
ʻ
zbek tili siyosiy-huquqiy, ijti-
moiy-iqtisodiy, ma‘naviy-ma‘rifiy jabhalarda faol qo
ʻ
llanib, xalqaro minbarlarda baralla yang-
ramoqda. 
2019-yil 21-oktabrda o
ʻ
zbek tiliga Davlat tili maqomi berilganining 30 yilligi munosabati 
bilan O
ʻ
zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev PF-5850-sonli ―O
ʻ
zbek tilining 
davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to
ʻ
g
ʻ
risida‖ farmon 
berdi. Mazkur farmonga asosan O
ʻ
zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Davlat tilini 
rivojlantirish departamenti huzurida Atamalar komissiyasi tashkil etildi va unga qator vazifalar 
yuklatildi:
67
67
https://lex.uz/docs/471 

---

96 
– ilmiy asoslangan yangi so
ʻ
z va atamalarni rasmiy iste‗molga kiritish; 
– normativ-huquqiy hujjatlar loyihalaridagi tushuncha va atamalarning turlicha izohlash 
ehtimolini istisno etadigan tarzda qonun hujjatlarida qabul qilingan ma‘nosiga muvofiq yagona 
shaklda va to
ʻ
g
ʻ
ri qo
ʻ
llanishini ta‘minlash; 
– normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarida adabiy til qoidalari va normalariga, shuningdek, 
yuridik, texnik va boshqa maxsus qoidalarga rioya etilishini ta‘minlash; 
– boshqa tillarning qoidalari tufayli kelib chiqishi mumkin bo
ʻ
lgan nomuvofiqliklarni nor-
mativ-huquqiy hujjatlar normalariga ziyon yetkazmagan holda tahrir qilish; 
– o
ʻ
zbek tiliga kirib kelayotgan yangi atamalarni qonun hujjatlariga joriy etish va amalda 
qo
ʻ
llashning huquqiy muammolarini o
ʻ
rganish, ushbu sohadagi munosabatlarni huquqiy tartibga 
solishning rivojlanish yo
ʻ
nalishlarini aniqlash; 
– vazirliklar, davlat qo
ʻ
mitalari va idoralarga atamashunoslik masalalari bo
ʻ
yicha maslahat-
lar berish. 
Yuqorida qayd qilinganidek, belgilangan asosiy vazifalar barcha sohaga oid, xususan 
huquqiy sohadagi hujjatlar matnida uchraydigan so
ʻ
z va atamlarni yanada takomillashuviga qa-
ratilgan, chunki huquq jamiyatda barcha sohalarni tartibga soluvchi, davlat tomonidan o
ʻ
rnatil-
gan, u tomonidan himoya qilinadigan umummajburiy hamda o
ʻ
zida adolat, tenglik va ozodlik 
tamoyillarini aks ettirgan xulq-atvor qoidalari yig
ʻ
indisidir.
Huquq – tabiiy tarixiy hodisadir. U insonning tabiati va ijtimoiy ehtiyoji asosida paydo 
bo
ʻ
lib taraqqiy etib boradi. Uning rivoji davr, jamiyatning ijtimoiy siyosiy voqealari bilan cham-
barchas bog
ʻ
liq. Vaqt o
ʻ
tgan sayin u boyib, yuksalib boradi. Unga yangi-yangi huquqiy ta‘li-
motlar kirib keladi. Bu tushunchalar bilan birga yangi so
ʻ
z va terminlarni ham tilga olib kiradi. 
Ma‘lumki, har qanday normativ-huquqiy hujjat matnining asosini yuridik terminlar tashkil 
qiladi. Ular huquqiy bilimlar tarkibida ishlab chiqilib, huquq ijodkorligida huquqiy tushuncha-
ning eng muhim ramziy belgisi sifatida namoyon bo
ʻ
ladi. Kishilar shu ramziy belgilar orqali 
huquqiy normalarni anglab oladilar. Shunga ko
ʻ
ra, yuridik terminlar yuridik fanda juda muhim 
o
ʻ
rin egallaydi. 
Til boyligini, jumladan, turli sohalarga oid bo
ʻ
lgan so
ʻ
zlar, so
ʻ
z birikmalari, ularning etimo-
logiyasi va tilda yasalish usullarini batafsil o
ʻ
rganish tilshunoslar va ayniqsa, leksikologlar oldida 
turgan vazifa bo
ʻ
lib, bularning barchasi turli izlanishlar, tadqiqotlar olib borishni talab qiladi. 
Bugungi kunda barcha sohalar qatori ahamiyati oshib borayotgan huquqiy terminlarni o
ʻ
rganish 
dolzarb ahamiyat kasb etadi. Shu bois mazkur maqolada o
ʻ
zbek va arab tillaridagi jinoyat 
huquqiga oid terminlar qiyosiy tahlil qilinadi.
 
Har qanday milliy tilning lug
ʻ
at tarkibi, uning jami so
ʻ
z boyligi shu millatning butun tarixiy 
taraqqqiyoti davomida shakllangan hodisadir.
68
O
ʻ
zbek tilining huquqiy atamalari tarixiy taraq-
qiyotiga nazar tashlaydigan bo
ʻ
lsak, unga asosan, arab, fors-tojik, rus hamda yevropa tillarining 
ta‘siri katta bo
ʻ
lganligini kuzatamiz. O
ʻ
zbek yuridik atamalari tarixi borasida Sh.N.Ko
ʻ
chimov 
―Yuridik til nazariyasi‖ nomli monografiyasida batafsil to
ʻ
xtaladi va shunday yozadi:
―O
ʻ
zbek 
huquqshunoslik fanining paydo bo
ʻ
lishi va rivojlanishi o
ʻ
zining uzoq asrlik tarixiga ega. U eng 
qadimiy manbalar - ―Avesto‖ (eramizdan oldingi IX-IV asrlar), So
ʻ
g
ʻ
d hujjatlari kabi yozma 
yodgorliklarda o
ʻ
z aksini topgan bo
ʻ
lib, o
ʻ
sha davrning eng muhim huquqiy manbasi sifatida 
jahon olimlarini o
ʻ
ziga jalb etib kelmoqda. Ayniqsa, o
ʻ
zbek xalqining tarixida islom huquqi – 
shariat alohida o
ʻ
rin tutadi. U o
ʻ
zbek milliy-tarixiy va huquqiy-ma‘naviy merosida muhim 
ahamiyat kasb etdi. O
ʻ
zbek yuridik terminlarining rivojlanish taraqqiyoti 1920-2010-yillar orali-
g
ʻ
ida 5 davrni bosib o
ʻ
tgan va bu davrlarni quyidagicha nomlash mumkin: 
 
68
Sossur F. Trudi po yazikoznaniyu. – M.: Progress, 1977. – 35s.

---

97 
1.
Arabcha yuridik terminlarning salmoqli o
ʻ
rin egallagan davri (1920-1937 yillar).
2.
Ruscha (evropacha) yuridik terminlarning majburan yoppasiga kiritilishi (1938-1950 
yillarning o
ʻ
rtalarigacha).
3.
Ruscha (evropacha) yuridik terminlar kirib kelishining bir maromga tushishi (1950 
yilning o
ʻ
rtalaridan 1990 yilgacha). 
4.
Ruscha (evropacha) yuridik terminlarni o
ʻ
zbekchalashtirish jarayonining boshlanishi 
(1989-93 yillarda).
5.
O
ʻ
zbek yuridik terminlari taraqqiyotining to
ʻ
g
ʻ
ri yo
ʻ
nalish tamoyillari belgilab olinishi. 
Ta‘kidlanganidek, rus istilosigacha o
ʻ
zbek xalqining huquqiy tizimi shariat hisoblangan. 
Shariat normalari arab tilida bitilgan bo
ʻ
lib, shunga ko
ʻ
ra bu davrlarda o
ʻ
zbek huquqiy 
tushunchalari arab tilidagi so
ʻ
z va terminlar asosida yuritilar edi.‖
69
F.S.Bakirovning kuzatishlaricha, 1927-yilda chop etilgan O
ʻ
zbekiston SSR Jinoyat kodeksi-
ning ―Davlatga qarshi jinoyatlar‖ bo
ʻ
limida 142 ta yuridik termin qo
ʻ
llanilgan bo
ʻ
lib, shundan 
123 tasi arabcha bo
ʻ
lgan.
70
Mustaqil O
ʻ
zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi (keyingi satrlarda JK deb yuritiladi) 
1994-yil 22-sentabrda O
ʻ
zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 2012-XII-sonli qarori bilan 
tasdiqlangan.
71
Bugungi kunga qadar ushbu kodeksga qator o
ʻ
zgartirishlar kiritib kelinmoqda. 
Tadqiqot manbasi sifatida O
ʻ
Rning 2020-yildagi JK tanlandi. Tadqiqotdan ko
ʻ
zlangan asosiy 
maqsad JKga kiritilgan o
ʻ
zgartirishlar emas, balki ushbu kodeks matnida qo
ʻ
llanilgan jinoyat 
huquqiga oid arabiy atamalarning leksik-semantik tahlili hamda BAAlarining jinoyat huquqiga 
oid atamlar bilan taqqoslashdir. Mazkur kodeks matnida qator arab tilidan o
ʻ
zlashgan jinoiy-
huquqiy terminlar mavjud. Quyidagi jadvalda o
ʻ
zbek tiliga o
ʻ
zlashgan ba‘zi sof arabcha jinoyat 
huquqiga oid atamalar misol sifatida keltiriladi: