|
SIFAT SO„Z TURKUMINING O„RGANILISHI
S.Isroilova
Toshkent vil. maktab o
ʻ
qituvchisi
Barchamizga ma‘lumki, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev 2018-yil 4-oktabr kuni ―Davlat
tili haqida―gi (1989-yil 21-oktabr) qonunning 30 yilligini munosib nishonlash to
ʻ
g
ʻ
risidagi
qarorni imzoladi: ―Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bo
ʻ
lgan o
ʻ
zbek tili xalqimiz uchun
milliy o
ʻ
zlik va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho ma‘naviy boylik, mamlakatimizning siyo-
siy-ijtimoiy, ma‘naviy-ma‘rifiy taraqqiyotida g
ʻ
oyat muhim o
ʻ
rin egallab kelayotgan buyuk
qadriyatdir‖
92
, – deyiladi hujjatda. Qarorda qayd etilishicha, mazkur tarixiy hujjatga binoan
o
ʻ
tgan yillar davomida ona tilimiz mustahkam huquqiy asos va yuksak maqomga ega bo
ʻ
ldi.
Hozirgi kunda o
ʻ
zbek tili hayotimizning barcha jabhalarida—davlat va jamiyat boshqaruvi,
davlatlararo munosabatlar, ilm-fan, ta‘lim-tarbiya, tibbiyot, madaniyat va san‘at sohalarida faol
qo
ʻ
llanilmoqda, xalqaro miqyosda o
ʻ
zbek tilining jozibasi yanada oshib, minbarlardan baralla
yangramoqda. Bugungi kunda xorijda o
ʻ
zbek tiliga bo
ʻ
lgan qiziqish tobora kuchayib bormoqda.
Bolalar ruhiyatiga ko
ʻ
z tashlasak, ularni dunyoni anglashda har bir narsa-buyumning shak-
liga, rangiga, o‗ziga xos belgisiga, hidiga, ta‘miga e‘tibor qaratadi. Bularning barchasini bir yer-
ga jamlasak, belgilar tizimi, ya‘ni sifat so
ʻ
z turkumi kelib chiqadi. Ma‘lumki, o
ʻ
zbek tilida sifat
asosan predmetning belgisini bildiruvchi so
ʻ
zlar guruhidir. Sifatlar semantik jihatdan shakl,
holat, xususiyat, maza-ta‘m, hid bildiruvchi guruhlarga tasniflanadi.
Tilshunoslikda sifat so
ʻ
z turkumining o
ʻ
rganilish tarixi juda qadim davrlarga borib taqaladi.
Mahmud Koshg
ʻ
ariyning ―Devon-u lug
ʻ
atit turk‖, Mahmud Zamaxshariyning ―Muqaddimat-ul
adab‖, ―Asos-ul balog
ʻ
a‖, Alisher Navoiyning ―Muhokamat-ul lug
ʻ
atayn‖ kabi asarlaridayoq
sifatlarning belgi ifodalash xususiyati, ularning turli xil tashbehlar va badiiy san‘atlarni yuzaga
keltirishdagi imkoniyatlari haqida muayyan fikr-mulohazalar mavjud edi.
60-yillarga kelib o
ʻ
zbek tilshunosligida sifat turkumiga oid so
ʻ
zlarni o
ʻ
rganishga tilshunos
olima M.Sodiqova katta hissa qo
ʻ
shdi. Olima 1963–yilda ―O
ʻ
zbek tilida rang-tus bildiruvchi
sifatlar‖ mavzusida nomzodlik ishini himoya qildi. Ikki tomlik ―Hozirgi o
ʻ
zbek adabiy tili‖
(1966) va ―O
ʻ
zbek tili grammatikasi‖ (1975) nomli tadqiqotlarning ―Sifat‖ mavzularini yozdi,
1974-yilda olimaning ―Hozirgi o
ʻ
zbek tilida sifat‖ nomli monografiyasi e‘lon qilindi. Masalan,
M.Sodiqova 1966-yilda e‘lon qilingan ―Hozirgi o
ʻ
zbek adabiy tili‖ asarida sifatning ma‘no
jihatdan olti turini alohida-alohida ajratib ko
ʻ
rsatgan edi:
a) rang – tus bildiruvchi sifatlar:
oq, qora, qizil
;
b) hajm bildiruvchi sifatlar:
keng, tor, uzun
;
v) shakl bildiruvchi sifatlar:
dumaloq, yassi, qiyshiq;
g) maza bildiruvchi sifatlar:
achchiq, chuchuk, shirin;
d) xarakter va xususiyat bildiruvchi sifatlar:
yaxshi, yomon, a‘lo, ablah, urishqoq, tirishqoq;
e) holat bildiruvchi sifatlar:
kasal, musofir, boy, kambag
ʻ
al, yosh, qari, kal, kar, pes
va
boshqalar
.
93
92
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 21 oktabrdagi PF-5850 raqamli ―O‗zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi
va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi farmoni // Xalq so‗zi, 2019-yil 22-oktabr
93
Sodiqova M. Sifat // O‗zbek tili grammatikasi, ikki tomlik, 1-tom. – Toshkent: Fan, 1976, 301-bet.
116
O
ʻ
tgan asrning 70-90-yillarida o
ʻ
zbek tilshunosligida sifat turkumini talqin etish yanada
chuqurlashdi va ilmiy tus oldi. Jumladan, keyingi o
ʻ
ttiz-o
ʻ
ttiz besh yil davomida o
ʻ
zbek tilshu-
nosligida tilning grammatik qurilishini, lug
ʻ
aviy tarkibini o
ʻ
rganish sohasida sezilarli yutuqlar
qo
ʻ
lga kiritildi. Pardayev Z.ning ―O
ʻ
zbek tilida sifatlarning semantik-uslubiy xususiyatlari‖ nom-
zodlik dissertatsiyalarining bir bobi ―Rang bildiruvchi sifat leksemalarning semantik-uslubiy
xususiyatlari‖ deb nomlangan. Mazkur bobda ―
Do'stlaringiz bilan baham: |
