O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

qora”, “oq”, “qizil”,
―
yashil
‖ kabi tilimizda 
keng tarqalgan rang bildiruvchi leksemalarning semantik-uslubiy xususiyatlari tahlil qilingan.
94
O
ʻ
zbek tilshunosligida sifat so
ʻ
z turkumini o
ʻ
rganish bilan bog
ʻ
liq har bir ilmiy tadqiqotning 
o
ʻ
ziga xosligi, izlanish metodlarining xilma-xilligi ko
ʻ
zga tashlanadi. M. G
ʻ
anixo
ʻ
jayeva esa 
nomzodlik dissertatsiyasida o
ʻ
zbek tilidagi rang bildiruvchi sifatlarni qiyosiy-tarixiy yo
ʻ
nalishda 
tadqiq etib, ularning rivojlanish dinamikasini, sof turkiy va o
ʻ
zlashgan rang bildiruvchi so
ʻ
zlar 
qatlamini aniqlagan. Tadqiqot natijalari shuni ko
ʻ
rsatadiki, eski o
ʻ
zbek tili yozma yodgorliklarida 
qizil, ko
ʻ
k yashil 
singari rang bildiruvchi so
ʻ
zlar ko
ʻ
chma ma‘nolarda qo
ʻ
llanmaydi, substanti-
vatsiyaga uchragan 
qora 
so
ʻ
zi esa eng ko
ʻ
p-sakkiz ma‘noda qo
ʻ
llanilishi ma‘lum bo
ʻ
ladi; rang 
bildiruvchi so
ʻ
zlarning yozma yodgorliklar tilida qo
ʻ
llanilish chastotasi quyidagicha: 
qora – 18,8 
%, oq – 15,8 %, qizil – 6, 89 %, ko
ʻ
k – 3,5 %, yashil – 2,5 %, sariq – 2,5 % 
kabilar. 
Jumatova N. ―O
ʻ
zbek xalq maqollaridagi rang bilan bog
ʻ
liq ramziy obrazlar‖ maqolasida 
―oq‖ va ―qora‖ ranglari qatnashgan maqollarni atroflicha tahlil qilgan. Ming yillardan beri shakl-
lanib kelayotgan maqol-u matallardagi ranglar jilosiga ahamiyat qaratgan. 
Yana bir tilshunos olim B.Yoriyev 
qizil, qip–qizil, oppoq, qora 
kabi leksemalarning xilma–
xil uslubiy ma‘nolarni ifodalashga xizmat qilishini, ular she‘rning badiiy ta‘sirchanligini oshirish 
vositasi ekanligini Maqsud Shayxzoda poeziyasi misolida yoritishga intilgan. Eng muhimi ishda 
sifatlarning okkazional ko
ʻ
rinishlari (
aqlli qo
ʻ
limiz, aqlli qo
ʻ
lmiz, otuvchi qalam, yozar miltiq 
kabi) bilan bog
ʻ
liq uslubiy xususiyatlar tahliliga e‘tibor qaratilgan.
95
K.Yusupovning kuzatishlari esa publitsistik uslub nuqtayi nazaridan olib borilganligi ko
ʻ
zga 
tashlanadi. U XX asrning birinchi yarmi vaqtli matbuot materiallari asosida so
ʻ
z ma‘nosida yuz 
beradigan o
ʻ
zgarishlarni o
ʻ
rganadi, bunda olim 
qizil 
va 
qora 
so
ʻ
zlarining bosh ma‘nosidan tarkib 
topgan yondosh ma‘nolar (
qizil choyxona, qizil adliyachi, qizil matbuot, qizil bayram, qizil kun, 
qizil ketmonchi; qora xat, qora yolg
ʻ
on, qora o
ʻ
tmish 
kabilar)ni tahlil qilishga intiladi. Olim 
sifatlarning boshqa so
ʻ
zlar bilan aloqaga kirishuvi va sintaktik birikma hosil qilishini kolligatsiya 
hamda kollokatsiya atamalari bilan yuritish tarafdori sifatida ko
ʻ
rinadi. Monografiyada ta‘kidla-
nishicha, 
kolligatsiya 
grammatik ma‘nolarga asoslangan umumiy hodisa sanalsa, 
kollokatsiya 
kolligatsiyaning nutqiy talabga ko
ʻ
ra yuzaga chiqishidir.
96
Tabiatda ranglarning chegarasi yo
ʻ
q. Lug
ʻ
at boyligimizda ham rang bildiruvchi maxsus 
so
ʻ
zlar rang, tuslarining hammasini aniq ifodalay olmaydi. Shuning uchun tilda ko‗pincha bir 
rang bildiruvchi so
ʻ
z bir necha rangni ifodalaydi va semantik qamrovi kengayadi. Ularning 
uslubiy imkoniyatlari, okkozional ma‘nolari faqat nutq jarayonida yuzaga chiqadi.
Shunday qilib, o
ʻ
tgan asrning 70-90-yillarida o
ʻ
zbek tilshunosligi rang bildiruvchi leksema-
larning grammatik, semantik va ramziy xususiyatlarini tadqiq etish sohasida qator ishlarni 
amalga oshirdi. Ammo ularning hammasi ham ranglarning bor xususiyatlarini to
ʻ
liq ochib bera 
olmagan.