O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar
1.
Alimova D. Haqiqatning tutash manzili // Tafakkur. 2000. 2-son. B. 54-55. 
2.
Данте А. О народной речи. M.: Искусство, 1962. B. 49. 
3.
Ziyomuhammedov B. Ma‘rifat asoslari. T.: Chinor ENK, 1998. B. 31. 
4.
История зарубежной литературы XVIII векa. Страны Европы и США. Изд. 
МГУ, 1984. С.158. 
5.
Роузенталь Ф. Торжество знания. Концепция знаний в средневековом исламе. 
М.: Наука, 1978, с. 33. 
6.
Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. 1992, с. 71. 
7.
Qosimov B. Maslakdoshlar: Behbudiy, Ajziy, Fitrat. T.: Sharq NMAK, 1994. B. 156. 
MUSTAQILLIK DAVRIDA ALISHER NAVOIY “XAMSA”SIGA MUNOSABAT 
MASALASI 
 
Inagamova D., O
ʻ
zMU tadqiqotchisi
XV asr badiiy adabiyotini yuksak bosqichga ko
ʻ
targan, turkiy til va adabiyotning yuksalish 
tendensiyasiga yakun yasagan buyuk shoir Alisher Navoiydir. Buyuk Navoiyning adabiy ijodi va 
san‘at, ilm, fanga qilgan xizmati, siyosiy faoliyati, qisqacha aytganda, bu ulug
ʻ
Amirning ijti-
moiy-madaniy o
ʻ
rni va roli temuriylar davrida O
ʻ
rta Osiyo tarixi, balki butun musulmon Shar-
qining tarixiy-madaniy vaziyati bilan anglashiladi. Navoiyning har tomonlama boy ijodini va bu 
ijodni sug
ʻ
organ adabiy fikrni, manbalarni to
ʻ
la o
ʻ
rganish uchun u yashagan tarixiy sharoitni ham 
o
ʻ
rganish zarur. Chunki adib asarlari mana shu tarixiy davrning mahsulidir. 
Shoir ―Xamsa‖ yozish orzusiga ancha vaqt erisha olmadi. Shoir taxminan yigirma olti 
yoshida ustodi Sayyid Hasan Ardasherga yozgan xatida (mashhur masnaviy 152 baytdan iborat) 
bu buyuk asarni yarata olishiga ko
ʻ
zi etgani, bunga qattiq ehtiyoj sezgani, ammo bu orzuga 
etishish imkonidan mahrum ekanini bayon etadi. Ijodiy kuchga to
ʻ
lgan shoir ―Xamsa‖day buyuk 
asarni qisqa muddatda yarata olishiga ishonadi, ammo buning uchun sharoit yo
ʻ
qligini afsus 
bilan qayd etadi. Mutaxassislarning fikricha, ―Xamsa‖ yaratish fikri Navoiyga 1460-yillarda 
kelgan bo
ʻ
lsa, zamonasining muhim ijtimoiy masalalariga bag
ʻ
ishlangan maktub-masnaviy 
(Sayyid Hasan Ardasherga yo
ʻ
llangan maktub) 1467-yil Samarqandda yozilgan, - deb yozadi. 

---

233 
Abdurashid Abdug
ʻ
afurov. [1] O
ʻ
z qadrdon va sirdosh kishisiga yozilgan, bildirilgan fikr qanday 
yo
ʻ
llar bilan bo
ʻ
lmasin, ko
ʻ
pchilik ziyolilarga va qalam ahliga ma'lum bo
ʻ
ladi. Buni ayrimlar 
shoirona lof, quruq da'vo (gazof) deb qaraganlar, kinoya-ta‘na qiluvchilar ham topilgan. O
ʻ
zini 
uyalib, noqulay ahvolda sezgan shoir shunday yozadi:
Qilib yod "da‘voyu lofim"ni ham, 
Sog
ʻ
inib burun der "gazofim"ni ham. 
Uyatqa solib bo
ʻ
yla holat meni, 
Halok aylabon, bal, xijolat meni. 
Gahi yuzlanib ul so
ʻ
zumdin uyot 
So
ʻ
zimdin demaykim, o
ʻ
zumdin uyot [2].
Bizningcha, o
ʻ
ziga katta talabchanlik bilan yondashgan Alisher Navoiy "Xamsa" yaratish 
uchun faqat yuksak shoirlik iqtidori va xamsachilik an'analariga suyanishning o
ʻ
zi kifoya 
qilmasligini biladi. Asar yozishga kirishishdan oldin tarixni o
ʻ
rganish, ma'lumotlar to
ʻ
plash, 
boshqa ijodkorlarning ―ko
ʻ
zi tushmagan‖larni saralash lozim, deydi adib. 
Qilib ko
ʻ
nglumni bu andisha shaydo,
Tavorix sari ayladim har sari paydo.
―San‘atning bosh maqsadi inson haqida haqiqatni aytmoq, oddiy so
ʻ
z bilan bayon qilib 
bo
ʻ
lmaydigan haqiqatni aytmoq‖, - deb yozgan L.N.Tolstoy. Inson ma'rifatda farishtadan buyuk, 
ammo jaholatda devdan tuban ketishi mumkin bo
ʻ
lgan ziddiyatli mavjudotdir. Inson shaxsi bilan 
bog
ʻ
liq barcha murakkab jarayon va holatlarni favqulotda bir yo
ʻ
sinda ko
ʻ
rsata olish qudratiga 
ega. Shunday vazifani ado etish oson ish emasligi o
ʻ
z-o
ʻ
zidan ayon, albatta. ―Alisher Navoiy 
xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan 
buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g
ʻ
ururi, sha'nu 
sharafini dunyoga tarannum qilgan o
ʻ
lmas so
ʻ
z san'atkoridir. Ta'bir joiz bo
ʻ
lsa, olamda turkiy va 
forsiy tilda so
ʻ
zlovchi biron-bir inson yo
ʻ
qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga 
sadoqat va etiqod bilan qaramasa. 
Jahon xalqlari badiiy tafakkuri tarixida umumbashariy ahamiyatga molik ijtimoiy, siyosiy, 
axloqiy va hayotiy masalalarni yuksak gumanistik ruh, estetik did va badiiylik darajasida hal 
qiluvchi obidalar anchagina. Ana shunday badiiy yodgorliklar qatorida, Sharq Renessansi dav-
rining mahsuli bo
ʻ
lmish xamsa yozish an'anasida ulug
ʻ
o
ʻ
zbek shoiri va mutafakkiri Navoiyning 
g
ʻ
oyaviy-badiiy jihatdan yaxlit poemalar turkumidan iborat ―Xamsa‖sining ham alohida o
ʻ
rni 
bor. 
Ilmiy ishimizning dolzarbligi shundaki, u milliy mentalitetimizni anglashga yordam beradi. 
Hozirda xalqimizning ma'naviy qadriyatlarini tiklash va milliy o
ʻ
zlikni anglash masalasi muhim. 
Davlatimizning bugungi kundagi siyosatida bu taraqqiyotning muhim sharti qilib qo
ʻ
yilgan. 
Alisher Navoiy o
ʻ
z davrining ajoyib yorqin siymosi edi. Adib, olim, tarixchi, tanqidchi, 
tilchi, adabiyot nazariyotchisi, siyosiy arbob, xattot, musiqashunos bo
ʻ
lgan Alisher Navoiy o
ʻ
z 
davrining eng ma‘rifatli kishisi bo
ʻ
lgan. 
Alisher Navoiyning fenomenal san'atkorlik kuch-qudratini o
ʻ
zida namoyish ettirgan, boqiy 
umr kechirayotgan ―Xamsa‖ go
ʻ
zal g
ʻ
oyaviy-badiiy qatlamdan iborat. U o
ʻ
z arxitektonikasining 
ko
ʻ
p hollarda yangiligi, janr tarkibining rang-barangligi bilan ham alohida bir g
ʻ
oyaviy-poetik 
olamdir. Masnaviyda, klassik poemalarga xos aruz bahrlarida yozilgan dostonlar strukturasida 
biz alvon-alvon go
ʻ
zal she'riy hikoyalar, nomalar, dialog va monologlar, pand-nasihatlar, ijti-
moiy-falsafiy qarashlarni ham uchratamiz. Alisher Navoiy o
ʻ
z qobiliyatini, butun bilimlarini, bu-
tun ijodiyotini xalqqa, Vatanga xizmat qilish uchun bag
ʻ
ishlaydi. Navoiyga qadar shoirlar ijodida 
2 ta obrazni ko
ʻ
rar edik. Bular: oshiq va ma‘shuqa. Endi Navoiy ijodidan boshlab yana 3-obraz 
kirib keladi. Bu – Ona Vatan va unga muhabbat. 

---

234 
Navoiy ―Xamsa‖si haqqoniy shuhrat bilan birga egizak tug
ʻ
ilgan asar. ―Xamsa‖ Navoiy 
ijodining duri gavhari sanaladi. Alisher Navoiy ulkan lirik shoirgina bo
ʻ
lib qolmay, balki shu 
bilan birga buyuk epik shoir - dostonnavis hamdir. Navoiy o
ʻ
z lirik va epik asarlari bilan mislsiz 
katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Navoiy ―Xamsa‖si o
ʻ
zbek klassik adabiyotining cho
ʻ
qqisi va 
jahon adabiyotining o
ʻ
lmas obidalaridan biri bo
ʻ
ldi. Qirg
ʻ
izlar o
ʻ
z ―Manas‖i, hindlar 
―Ramayana‖, greklar o
ʻ
z ―Iliada‖si bilan insoniyatning badiiy rivojiga hissa qo
ʻ
shgan bo
ʻ
lsa, 
Alisher Navoiy ―Xamsa‖ asari ham insoniyat badiiy tafakkurining o
ʻ
lmas durdona asaridir. 
Buyuk Navoiyning adabiy ijodi va san‘at, ilm, fanga qilgan xizmati, siyosiy faoliyati, 
qisqacha aytganda, bu ulug
ʻ
Amirning ijtimoiy-madaniy o
ʻ
rni va roli temuriylar davrida O
ʻ
rta 
Osiyo tarixi, balki, butun musulmon sharqining tarixiy-madaniy vaziyati bilan anglashiladi. 
Navoiyning har tomonlama boy ijodini va bu ijodni sug
ʻ
organ adabiy fikrni, manbalarni to
ʻ
la 
o
ʻ
rganish uchun u yashagan tarixiy sharoitni ham o
ʻ
rganish zarur. Chunki adib asarlari mana shu 
tarixiy davrning mahsulidir. 
XV asr badiiy adabiyotini yuksak bosqichga ko
ʻ
targan, u adabiyotning yuksalish tendensiya-
siga yakun yasagan buyuk shoir Alisher Navoiydir. 
―Xamsa‖ Navoiyning butun hayot mahsulidir, garchi u qisqa vaqtda yaratilgan bo
ʻ
lsa-da. 
Navoiy o
ʻ
zining ―Xamsa‖ asarini XV asrda yaratdi. Alisher Navoiyning ―Xamsa‖ yozish an‘ana-
sidagi ulkan hissasi shundan iboratki, u o
ʻ
ziga qadar mavjud bo
ʻ
lgan xamsa tiplaridan xamsa-
taynning xususiyatlarini takomillashtirdi, Nizomiy, Xusrav Dehlaviy ―panj ganj‖ va ―Xamsa‖lari 
an‘analarini ham shakl, ham mazmun jihatdan yuqori pog
ʻ
onaga ko
ʻ
tardi. Shunday qilib, Navoiy 
o
ʻ
z asari bilan birinchi tipdagi xamsachilik an‘anasini yakunladi. Bu o
ʻ
z-o
ʻ
zidan sodir bo
ʻ
lgan 
emas, albatta. Navoiy xamstaynga murojaat etar ekan, uning barcha xususiyatlarini chuqur o
ʻ
rga-
nish bilan qanoatlanib qolmay, ana shu an‘anani yanada mukammallashtirish, uni yangi-yangi 
qirralar bilan boyitishni ham nazarda tutgan edi. Alisher Navoiy ―Xamsa‖si eski o
ʻ
zbek tilida 
yozilgani va turkiy xalqlar badiiy xazinasini boyitgani bilangina emas, balki o
ʻ
zining gumanistik 
mazmunini, sayqallangan shakliy xususiyatlari bilan ham Sharqdagi ―Xamsa‖ yozish an'anasi-
ning nodir namunalaridan biriga aylanib qoldi. Xuddi ana shu nuqtayi nazardan forsigo
ʻ
y 
Abduraxmon Jomiyning birinchilardan bo
ʻ
lib bu asarga yuqori baho berganining boisi ham ana 
shunda. Navoiy faoliyati va merosini o
ʻ
rganish uning o
ʻ
zi hayot davridayoq boshlandi. Bu qu-
yidagi manbalardir:
1. Navoiyning o
ʻ
z asarlari.
2. Navoiy ―Xamsa‖sini o
ʻ
z zamondoshlari tomonidan o
ʻ
rganilishi. 
Adabiy asarning qiymati, o
ʻ
qishli va o
ʻ
qishli emasligi birinchi navbatda uning qanday uslub 
bilan yozilishiga bog
ʻ
liq. Alisher Navoiy asarlari besh asrdan buyon xalqimiz tomonidan sevib 
o
ʻ
qib kelinayotgan ekan, demak, bu asarlar yaxshi uslub bilan insonga farah bag
ʻ
ishlaydigan 
shakl va ohanglarda yaratilgan. Xoh uning she'r va dostonlari bo
ʻ
lsin, xoh tarixiy asarlari bo
ʻ
lsin, 
ularni o
ʻ
qigan har qanday kitobxon ulardan ma'naviy ozuqa oladi, rohatlanadi. Uslub haqida 
Abduqodir Hayitmetov shunday deydi: ―Uslub tilshunoslik va adabiyotshunoslik bilan tutash 
muammo bo
ʻ
lib, biz bu o
ʻ
rinda Navoiy ―Xamsa‖sining birinchi dostoni ―Hayratu-l-abror‖ uslubi 
bo
ʻ
yicha o
ʻ
rtoqlashamiz Abduqodir Hayitmetov ushbu asarni ilmiy tahlil qilar ekan pandnoma 
mazmunidagi asar bo
ʻ
lib, uning asosiy qismini o
ʻ
z davrining diniy, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy va 
axloqiy masalalari talqin etilgan 20 ta maqolat tashkil etadi. Abduqodir Hayitmetov ushbu asarni 
ilmiy tahlil etib, buyuk adabiy an'anaga ko
ʻ
ra, Navoiy asosiy boblar – maqolatlarga kirishishdan 
oldin, asarning yuzaga kelishi bilan bog
ʻ
liq masalalarga, undan yaratishdan ko
ʻ
zlagan maqsad-
larga, ularni yoritish bilan aloqador adabiy an'analarga, bunda unga ustozlik qilgan va qilayotgan 
ijodkorlarga to
ʻ
xtalib o
ʻ
tgan. 

---

235 
Ustozlarini shunday yuksak qadrlagan Navoiy o
ʻ
z ijodida ham ularga ahamiyat berib 
ergashdi, ularning adabiy an'analarini to
ʻ
la egallashga va yanada rivojlantirishga harakat qildi. 
―Muhokamatu-l-lug
ʻ
atayn‖ asarida Navoiy ―Hayratu-l-abror‖ dostonining yozilishi tarixiga 
to
ʻ
xtalib ―Avvalkim, ―Hayratu-l-abror‖ bog
ʻ
ida tab'im gullar ochibdur, Shayx Nizomiy ruhi 
―Maxzanu-l-asror‖idan boshimg
ʻ
a durlar sochibdur‖, - deb yozgan edi. 
Nizomiy dostonining yuzaga kelishida "Tuhfat ul-ahror" dostoni ham katta ijobiy 
ahamiyatga ega bo
ʻ
lganligini maxsus ta'kidlab o
ʻ
tgan Navoiy yaratgan "Xamsa" dostonlarining 
har birida o
ʻ
z davri ma'naviyati, ijtimoiy-siyosiy turmushi uchun zarur bo
ʻ
lgan mavzular bo
ʻ
yicha 
o
ʻ
z mulohazalarini bayon qilar ekan, uning diqqat e'tibori, fikrlari jamiyat hayotini, undagi 
zidiyatlarni jiddiy ko
ʻ
zdan kechirishga, mavjud tuzumni takomillashtirishga, inson tarbiyasini 
yuqori bosqichga ko
ʻ
tarishga, Islomni mustahkamlashga,odamlar o
ʻ
rtasida do
ʻ
stlik,birodarlik 
munosabatlarini o
ʻ
rganishga qaratilgan,-deb ta'kidlaydi.Navoiy niyati pok,maqsadi insonni 
komillik qiyofasida ko
ʻ
rish. A.Hayitmetov shundan so
ʻ
ng Navoiy fikri va imon-e‘tiqod tuyg
ʻ
usini 
mustahkamligi haqida uning quyidagi so
ʻ
zlarni keltiradi:
Kimki jahon ahlida inson erur, 
Bilki nishoni anga imon erur. 
Qur‘on asosida Navoiy imonning oltita belgisi bor-deydi va uning birinchi bosh belgisi 
Haqni,ya'ni Ollohni tanishdan iborat: 
Oltidin avvalig
ʻ
iki maqsur erur, 
Bilmak erur Haqniki, mavjud erur. 
Ma‘lumki, badiiy adabiyotda bitmas-tuganmas ma'rifiy, axloqiy-ma'naviy, badiiy-estetik 
imkoniyatlar mavjud bo
ʻ
lib,ular shaxsning shakllanishi,takomili va kamolga etishuvida juda katta 
ta'sir ko
ʻ
rsata oladi. Hozirgi vaqtgacha Alisher Navoiy ―Xamsa‖ asarini ilmiy nuqtayi nazardan 
o
ʻ
rganilib, bir qancha ishlar amalga oshirilgan. Navoiyshunoslikning alohida bir sohasi bo
ʻ
lib 
xamsashunoslik ajralib chiqdi. Alisher Navoiyning ―Xamsa‖asarini o
ʻ
rganish va tahlil qilishni 
o
ʻ
rganish bilan bog
ʻ
liq bo
ʻ
lgan ilmiy ishlarning muayyan bir tizim holiga keltirilmaganligi bu 
mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Alisher Navoiyning ―Xamsa‖ asari bugungi kunga qadar qator tadqiqotlarning obyekti 
bo
ʻ
lgan. Ayniqsa, bu asarni umumfilologik jihatdan keng tekshirilganligini e'tirof etish kerak. 
Navoiy ijodiga, uning ―Xamsa‖ asariga qiziqish uning o
ʻ
zi yashab o
ʻ
tgan davrdan, ya‘ni 15 
asrdan boshlandi. XX asrga kelib ham bu asar qimmati oshsa oshdi, ammo kamaymadi. U juda 
ko
ʻ
p olim va ziyolilarning diqqatini o
ʻ
ziga tortdi. XX asr navoiyshunoslarining (xamsashunos-
larining) qilgan yangiliklarini , ilmiy ishlarini, jamlab ko
ʻ
rsatib berish bizning ilmiy ishimizning 
maqsadini tashkil etadi. Mazkur tadqiqot ishi yaxlit monografik xarakterda bo
ʻ
lib, hozirga qadar 
qilingan ilmiy-tadqiqot ishlaridan shu xususiyati bilan ajralib turadi.
Alisher Navoiy ―Xamsa‖ asari bo
ʻ
yicha XX asrda o
ʻ
zbek navoiyshunosligida qilingan ilmiy 
ishlarni jamlab ko
ʻ
rsatib berish tadqiqotning asosiy maqsadidir. 
O
ʻ
zbek epik poeziyasining cho
ʻ
qqisi hisoblangan Alisher Navoiy ―Xamsa‖si bo
ʻ
yicha 
amalga oshirilgan ilmiy ishlar Istiqlol yillarida alohida kamol topganini kuzatish mumkin. 

---

236