O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar 
1.
Rasulov A. Nurli nigoh // Jahon adabiyoti. 2004, 6-son. B. 155-160. 
2.
Sharafiddinov O. Tanlangan asarlar / Mas‘ul muharrir: H.Yoqubov. – Toshkent: Fan, 
1978. - 304 b. 
3.
Ayniy S. Asarlar. 8 tomlik. – T.: G‗afur G‗ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 
1967. – 420 b. 
4.
Sulton I. Navoiyning qalb daftari. – T., G‗afur G‗ulom nomidagi badiiy adabiyot 
nashriyoti, 1969. – 416 b. 
5.
Navoiy A. Qomusiy lug‗at. 1-jild. 
‒
Toshkent: Sharq, 2016. – 536 b. 
JADIDCHILIK HARAKATINING MA‟RIFATCHILIK FAOLIYATI 
 
E.Jabbborov, 
 
Termiz DU о
ʻ
qituvchisi 
 
Amerikalik islomshunos Frans Rouzentalning fikricha, G‗apb va Sharq bahramand bо
ʻ
lgan 
bilim manbayi yagona bо
ʻ
lib, aslida ular bir daraxtning turli shoxlaridir: ular о
ʻ
rtasida kо
ʻ
zga 
tashlanuvchi farqlar esa ayni bir xil rangli tо
ʻ
q yoki och tovlanishidan iborat. [3.33]
Biroq shu qadar yuksak tamaddunlarni boshdan kechirgan mintaqalar XIX asrga kelib nega 
Ovrо
ʻ
pa bilan qiyoslab bо
ʻ
lmaydigan ahvolga tushib qoldi? Ma‘lumki, uyg‗onish davri gu-
manizmi iroda erkinligiga yо
ʻ
l ochdi va inson aql-zakovatiga ishonch uyg‗otdi, shu bilan birga 
odamzotning о
ʻ
ziga behad bino qо
ʻ
yganini ham kо
ʻ
rsatdi. 
Ilmiy anglash borasida erishilgan yutuqlar borib-borib sanoatning gurkirab rivojlanishiga, 
tovar ishlab chiqarishning boshqarib bо
ʻ
lmaydigan darajada avj olishiga sabab bо
ʻ
ldi: jо
ʻ
g‗rofiy 
kashfiyotlar esa yangi hududlarni zо
ʻ
ravonlarcha bosib olishga, mustamlakalarning aksariyatini 
xom ashyo manbalariga aylantirishga imkon yaratdi. G‗arbda tabiiy fan va texnologiya, dinni 
chetga surib, oliy qadriyatlar darajasiga kо
ʻ
tarildi. XX asr boshlariga kelib, ilmiy kashfiyotlar va 
texnik ixtirolar oqimi qudratli tus oldi. Masalan, birgina 1908-yilda ularning soni 862 mingtaga 
etgan: [4.71] Turli manfaatlar yuzasidan G‗apb bilan tо
ʻ
qnash kelgan Osiyo davlatlarining 
iqtisodiy va texnologik jihatdan ancha orqada qolib ketgani oshkor bо
ʻ
ldi. 

---

230 
Insoniyat shunday yuksalish bosqichlarini boshidan kechirganki, ular turli madaniyatlarning 
о
ʻ
zaro hamkorligi natijasida vujudga kelgan. Dunyoning ikkiga - ―Nasorolar Ovrо
ʻ
pasi‖ va 
―Musulmonlar Sharqiga‖ bо
ʻ
linishi esa, har ikkala taraf madaniyatiga juda kuchli ta‘sir kо
ʻ
rsatdi. 
Taniqli ingliz adibi Kipling bu ikki madaniyat о
ʻ
rtasidagi tafovutni bо
ʻ
rttirib, ular ―necha asr 
о
ʻ
tsa ham chatishib ketishi amrimahol‖, – degan edi. Lekin bu xulosani, ne baxtki, tarix inkor 
etdi. Shu bilan birga, mazkur ikki madaniyat fenomenining о
ʻ
ziga xos jihatlari tarixiy taraqqiyot 
jarayonida yaqqol namoyon bо
ʻ
ldi. 
Sharq, xususan, Markaziy Osiyo X-XIV asrlarda kuchli madaniy yuksalishni boshidan ke-
chirib, keyinchalik о
ʻ
rnini G‗arbga bо
ʻ
shatib berdi. G‗arb esa Sharqning ilmiy muvaffaqiyatlarini 
о
ʻ
zlashtirib, uyg‗onish davriga qadam qо
ʻ
ydi. G‗arbda musulmonlarda va umuman, Sharqdan 
xavfsirash, qо
ʻ
rqish о
ʻ
rniga zavqlanish, tasannolar aytish kayfiyati shakllandi. Aynan, ana 
shunday kayfiyat natijasi о
ʻ
laroq, Gyote о
ʻ
zini ―Sheroz bulbuli Xoja Hofizning asiri‖ deb atagan 
edi. U Hofiz ijodi timsolida Sharq she‘riyatini e‘zozlagan, Hatto ―G‗arb va Sharq devoni‖ 
she‘rlar turkumini yaratgan. Undan avval Dante ―Ilohiy komediya‖ asarida insoniyat daholari 
sirasida Ibn Sino nomini tilga olib о
ʻ
tgan. Umuman, Ovrо
ʻ
pa Sharq ilm-fanini, xususan, О
ʻ
rta 
Osiyo mutafakkirlarining nazariy ta‘limotini nihoyatda qadrlab, sinchiklab о
ʻ
rgangan va shu 
tariqa ma‘rifiylashib borgan. Aynan ana shunday sabablar oqibatida bir paytlar Sohibqiron Amir 
Temur qalamravida bо
ʻ
lgan qudratli saltanat hududi Rossiya imperiyasini mustamlakasiga 
aylandi. [7.54-55] 
О
ʻ
rta Osiyoning bu tarixiy nohaqlikka nisbatan javobi milliy va madaniy yuksalish, ozodlik 
va mustaqillik uchun nihoyatda keng qamrovli ijtimoiy harakatga kirishishdan iborat bо
ʻ
ldi. 
Ovrо
ʻ
paliklarning pragmatizmi va hayratiga Turonzaminda shakllangan insoniy fazilatlar; о
ʻ
zaro 
mehr-oqibat, hamjihatlik, о
ʻ
zni tiyish, sabru qanoat kabi sifatlar qarshi turar edi. Ana shunday 
sharoitda jadidlar ―Haq olinur, berilmas‖ degan da‘vatni shior qilib chiqdilar. 
Shunday qilib, jadidchilik harakati Turkistondagi yangi ma‘naviy-ijtimoiy yuksalishning 
timsoliga aylandi. Bu jarayonni Ovrо
ʻ
padagi XVIII asr ma‘rifatchiligi bilan qiyoslash mumkin. 
О
ʻ
sha davrda Monteske, Russo, Didro, Volter singari daho adiblar etishib chiqqan, ularning 
g‗oyalari buyuk fransuz inqilobini hozirlagan edi.
Jadidlarning nazariy qarashlarida ikkita muhim xususiyat kо
ʻ
zga tashlanadi: mustahkam 
irsiy ildiz hamda Sharq va G‗arb ma‘rifatchilari, faylasuflarning nazariy merosini egallashga 
intilish. Ular mamlakatni taraqqiyot yо
ʻ
liga olib chiqishning garovi G‗arb va Sharq madani-
yatlarini uyg‗unlashtirib, xalqning kо
ʻ
zini ochish deb bilgan. Mahmudxо
ʻ
ja Behbudiy ―Tarix va 
jug‗rofiya‖ asarida bunday deb yozgan edi: ―Dunyoga ishonmoq uchun, komil va odil bо
ʻ
lmoq 
tarixni о
ʻ
qimoq va bilmoq kerak. Podshoyu vazir, hukumat odamlari va siyosiy kishilar uchun 
tarix о
ʻ
qimoq kerak. Past qolgan va taraqqiy qilgan xalqlarni, jahongir bо
ʻ
lgan davlat yo nopadid 
(mustamlaka) bо
ʻ
lgan hukumatlarni bilmoq uchun tarix о
ʻ
qimok kerak... musulmonlik qanday 
kо
ʻ
paydi va taraqqiy etdi, aloxal na uchun musulmonlar tanazzul etdilar? Buni bilmoq uchun 
tarix о
ʻ
qimok kerak. Xulosa: diniy dunyodan boxabar bо
ʻ
lmoqni xoqlaydurgan har kim uchun 
tarix о
ʻ
qimoq kerak. Chunki har narsa va shuning asli va nasli tarixdan bilinur‖. [5.156] 
XVII va XVIII asr ma‘rifatparvar faylasuflari ta‘riflaganidek, dahlsiz huquqlar Xudo 
tomonidan berilgan tabiiy huquqlar fuqarolar jamiyati barpo etilishi bilan barpo bо
ʻ
lmaydi na 
jamiyat, na hukumat ularni tortib ham ololmaydi, ―musodara‖ ham eta olmaydi. Yangi davr 
Ovrо
ʻ
pa ma‘naviy muhitiga xos qarama-qarshiliklar kurashi keyin ham davom etadi. XVIII asr 
fransuz ma‘rifatchiligi zaminida shakllangan ateizm yо
ʻ
nalishi Gelvetsiy (1715-1771), Golbax 
(1723-1789), Didro (1713-1784) qarashlaridan olmon klassik falsafasiga о
ʻ
tib, Feyerbax (1804-
1872) orqali K.Marks va F.Engelsning murosasiz sinfiy kurash targ‗ibiga qaratilgan kommunis-
tik utopiyasiga olib keldi.

---

231 
Islom mintaqa ma‘naviyatida bunday ziddiyatli holat yuz bergan emas. Alisher Navoiy va 
Mirzo Bedil talqinlaridagi Tavhid ta‘limoti ma‘rifatchilik va irfon bosqichlarida ba‘zan kо
ʻ
zga 
tashlanadigan ziddiyatli о
ʻ
rinlarni yengib о
ʻ
tib, oliy uyg‗unlikka erisha bildi. Elni ozod qilishni 
Feruz va Furqatlar ma‘rifatda kо
ʻ
rgan bо
ʻ
lsalar, Muhammad Ali eshon kabilar xalqni bevosita 
jihodga chorladilar. Muqimiy tasviridagi ―tanobchilar‖, ―maskovchi boylar‖ xalqni talashda 
mustamlakachilar bilan musobaqa qilishgan bо
ʻ
lishsa, Buxoro amiri jadidlarni qatag‗on qilishda 
bolsheviklarga о
ʻ
rnak kо
ʻ
rsatdi. XVIII-XIX asrlar о
ʻ
lkamizda ta‘lim tizimi xam turg‗unlikka yuz 
tutganliklarini inkor etib bо
ʻ
lmaydi. 
Turkiston о
ʻ
lkasi xalqlarining milliy mustaqilligi uchun kurashi ikki yо
ʻ
nalishda kechdi. 
Birinchisi, qurolli kurash, qо
ʻ
zg‗olonlar yо
ʻ
li edi. Ikkinchisi - madaniy-ma‘rifiy yо
ʻ
nalish bо
ʻ
lib, 
bu yо
ʻ
lning asosiy maqsadi, xalq madaniy- ma‘rifiy saviyasini oshirish, milliy iqtisodni yangi 
izlardan yuksaltirish yо
ʻ
li bilan, vaqti kelganda, nihoyatda qudratli harbiy-siyosiy mavqega ega 
bо
ʻ
lgan Rossiya hukumati bilan kelishuv murosayi madora usullarini qо
ʻ
llab, Ovrо
ʻ
paning ilg‗or 
idora usullarini о
ʻ
zlashtirib, millatning haqiqiy ozodligini ta‘minlash edi. Bu ikki yо
ʻ
l ba‘zan bir-
biri bilan yaqinlashar, ba‘zan о
ʻ
zaro ziddiyatga kirishar, ammo amalda bir-birini tо
ʻ
ldirib, 
quvvatlab boruvchi yо
ʻ
nalishlar edi. 
Ma‘rifatchilik yо
ʻ
li Ahmad Donish, Furqat, Feruz XIX asr ikkinchi yarmida faoliyat 
kо
ʻ
rsatgan yurt ulug‗lari tashabbusi bilan boshlanib, XX asr boshida jadidchilik harakatida 
yorqin namoyon bо
ʻ
ldi. 
Har ikki yо
ʻ
nalish ham XIX asrning oxirida kichikroq kо
ʻ
lamlarda boshlangan bо
ʻ
lsa, XX 
asr ikkinchi о
ʻ
n yilligidan butun mintaqada yalpi rivoj topib, Milliy uyg‗onish harakati darajasiga 
kо
ʻ
tarildi. Bir tarafdan, Turkiya, Misr, Eron, Xitoy kabi Sharq mamlakatlaridagi yangilanish 
tо
ʻ
lqini, ikkinchi tarafdan, Rossiya va Kavkazorti о
ʻ
lka musulmonlarining ta‘sirida Turkistonda 
yangi davr nafasi shiddat bilan ufura boshladi. Mahalliy ishbilarmonlar Ovrо
ʻ
pa bilan savdo-
sotiqni keng yо
ʻ
lga qо
ʻ
ydilar, yangicha tusdagi ishlab chiqarish korxonalari paxta tozalash, yog‗ 
zavodlari qurila boshlandi. Bank tizimi joriy etildi. 1884- yilda Bog‗chasaroyda nashr etila-
yotgan ―Tarjumon‖ gazetasiga Turkistondan 200 kishi obuna bо
ʻ
ldi, о
ʻ
sha yillarda Toshkentda 
Saidg‗ani Saidazimboy, Sharifxо
ʻ
ja qozi, Muhiddinxо
ʻ
ja qozi kabi ilg‗or fikrli kishilar mahalliy 
bolalar uchun yangicha (rus-tuzem atalmish) maktablar ochilishiga homiylik qildilar.
1901-yildan Qо
ʻ
qon va Toshkentda, 1903-yildan Samarqandda Gaspirali Ismoilbek ishlab 
chiqqan ―Usuli jadid‖ (yoki usuli savtiya, ya‘ni savod chiqarishning tovush tizimi) asosidagi 
yangicha maktablar ish boshladilar. Mahmudjо
ʻ
da Behbudiy, Munavvar qori Abdurashidxonov, 
Abdurauf Fitrat, Abduqodir Shakuriy, Siddiqiy Ajziy, Ashurali Zohiriy, Lutfilla Olimiy kabi 
ma‘rifat fidoyilari sifatida maydonga kirib keldi. 
Yangicha tizimdagi maktablar uchun Ismoilbekning ―Xо
ʻ
jai sibyon‖ («Bolalar muallimi») 
asaridan ibrat olib, Saidrasul Saidaziziy ―Ustodi avval‖, Munavvarqori ―Adibi avval‖, Abdulla 
Avloniy ―Birinchi muallim‖, ―Ikkinchi muallim‖ kabi о
ʻ
quv qо
ʻ
llanmalarni yaratdilar. Behbudiy, 
Fitrat, Ashurali Zohiriy hisob, jо
ʻ
g‗rofiya, adabiyot, tarix fanlaridan darslik yoza boshladilar. 
1906-yildan ―Taraqqiy‖, ―Xurshid‖, 1914-yildan ―Sadoyi Turkiston‖, ―Sadoyi Farg‗ona‖ va 
boshqa qator gazetalar, 1913-yildan muntazam ravishda Behbudiy muharrirligida ―Oyina‖ 
jurnali nashr etila boshlandi. Yangi ma‘rifatchilar tomonidan Buxoroda 1908-yildan ―Tarbiyat 
ul-atfol‖, Toshkentda 1911-yilda ―Turon» jamiyati tuzildi. Shu yili yangicha tafakkurli islom 
ulamosi, mufti Behbudiy yangi davr о
ʻ
zbek adabiyoti tarixida birinchi bо
ʻ
lib, ―Padarkush yoxud 
о
ʻ
qimagan bolaning holi‖ milliy fojeasini yaratdi, 1914-yilda Samarqand va Toshkentda bu 
ibratli tomosha sahna yuzini kо
ʻ
rdi. Teatr tomoshasi yangi davr ma‘rifatchilari tomonidan xalq 
ma‘rifatini yuksaltirishning eng samarali usuli - ibrat maktabi sifatida hayotga keng joriy etila 
boshlandi. 1914-1916-yillar orasida undan oshiq dramatik asarlar Samarqand, Toshkent, Qо
ʻ
qon 

---

232 
shaharlaridagi teatr truppalari tomonidan sahnaga qо
ʻ
yildi. Hoji Mu‘in, Abdulla Avloniy, 
Hamza, Fitrat, Abdulla Qodiriy, Chо
ʻ
lpon kabi yangi-yangi dramaturglar bu ishga bosh qо
ʻ
sh-
dilar.
Turkistonda Milliy Uyg‗onish harakatining ulug‗ yetakchisi va bayroqdori bо
ʻ
lgan 
Mahmudxо
ʻ
ja Behbudiy faqat birinchi dramaturg bо
ʻ
libgina qolmay, milliy teatr san‘ati 
nazariyasining ham ilk asoschilaridan hisoblanadi. U о
ʻ
z vaqtida Saidahmad Vasliy, Fazlulvahob 
qori kabi teatr san‘atini shar‘an harom deb isbot qilmoqchi bо
ʻ
lgan eski ulamolarning 
chiqishlariga javoban islomiy manbalarga tayanib, teatr san‘atining ―Darsxonai ibrat‖ va shar‘an 
savob ekanligini isbot qilib berdi. 
1916-yilgacha, asosan, ma‘rifatchilik yо
ʻ
nalishida faoliyat kо
ʻ
rsatgan jadidlar 1916-1922 
yillarda zamon talabidan kelib chiqib, siyosiy hayotda ham etakchi maqomga kо
ʻ
tarildi. 
A.Qodiriy, Fitrat, Chо
ʻ
lpon, Sо
ʻ
fizoda, Hamza Hakimzoda va boshqalar yaratgan ajoyib asarlar 
xalqimizning boqiy mulkiga aylangan bо
ʻ
lsa, Munavvarqori, G‗ozi Yunus, Salimxon Tillaxonov, 
Ubaydulla Asadullaxо
ʻ
jaev, Zaki Validiy Tо
ʻ
g‗on, Nosirxon Tо
ʻ
ra, Sadriddin Maxsum, Tо
ʻ
raqul 
Jonuzoqovlarning siyosiy-ma‘rifiy faoliyatlari Vatan mustaqilligi va xalq ma‘rifati yо
ʻ
lidagi 
fidokorlik timsoli bо
ʻ
lib qoldi. [6.31]