|
1.2 Davlat va huquqni o’rganishda turli usullar
Davlat va huquq nazariyasi fanining metodlari
davlat va huquq hodisalarini o‘rganish usullari hisoblanadi.
Ular davlat va huquqning turli sohalari va jihatlarini ochib
berishga ko‘maklashadi. Davlat va- huquq to‘g‘risidagi bilimlarni o'rganish, to'plash, umumlashtirish va muayyan tizimga
keltirishga yordam beradi.
Davlat va huquq nazariyasining metodlari uning predmeti
bilan chambarchas bog‘liqdir. Agarda fanning predmeti u
nimani o'rganadi degan savolga javob bersa, metod (usul)lari
esa qanday o'rganilishi haqidagi savolga javob beradi.
Fanning usuli asosida uning predmeti yotadi, chunki nazariyasiz usul predmetsiz qoladi, fan esa - mazmun va mohiyatsiz hisoblanadi. Nazariya va metod bir paytda yuzaga kelgan. Davlat va huquq nazariyasi davlat va huquq hodisalarini o'rganish uchun o‘zining xususiy metodlarini ishlab chiqadi,
lekin shu bilan birga ijtimoiy va tabiiy fanlarning umumiy
usullarni ham qo‘llaydi.
Falsafiy qonun va kategoriyalarga bevosita bog‘lanib ketadigan usullardan biri - mavhumlik (abstrakt)dan aniqlikka va
aniqlikdan mavhumlikga o‘tish usulidir.
Shuningdek, davlat va huquq haqidagi hodisalarni o‘rganishda
tarixiy usul ham qo'llaniladi. Chunki tan davlat va huquqning ildizini bilish uchun tarixiy an’analarni bilishi zarur bo'ladi.
Davlat va huquqni o‘rganishning yana bir usuli tizimli usul
hisoblanadi. Davlat va huquq mohiyatiga, tuzilishiga ko‘ra -
murakkab tizimli hodisadir.
Yuqoridagi usullarning barchasi umumilmiy usullar jumlasiga kiradi.
Davlat va huquq nazariyasi xususiy ilmiy metodlardan
ham foydalanadi. Bu metodlarga quyidagilar kiradi: formalmantiqiy; formal-yuridik; qiyoslash; davlat va huquqni modellashtirish; sotsial-eksperiment va boshqalar.
Formal-mantiqiy usul - davlat va huquq obyektining mohiyatini, asosiy mazmunini nazariy shaklda, mavhumlik va
mantiqiy qonuniyatlarga asosan o'rganadi.
Formal-yuridik usul - huquq nomalarini va huquqning
ichki tuzilishini o'rganadi, huquqning shakllari va manbalarini
tahlil qiladi. Umuman, bu usul davlat va huquqning tabiatidan
kelib chiqqan holda davlat va huquqning fenomenini ochib
berishga va ma’lum tizimga solishga yordam beradi.
Qiyoslash usuli orqali davlat va huquq haqidagi hodisa va
qarashlar (fikrlar) qiyoslab o‘rganiladi.
Davlat va huquqni modellashtirish usulin'mg mohiyati
shundaki, turli davlat va huquq hodisalari o‘rtasida ma’lum bir
o'xsbashlik mavjudligi bois ulardan birining xususiy belgilari
(modeli)ni o‘rgangan holda boshqalari haqida yetarlicha fikr
yuritish mumkin bo‘ladi.
Sotsial-eksperiment usuli - davlat va huquqqa doir biror
norma qo'llanishining maqsadga muvofiqligini tajriba (eksperiment) yo'li bilan muayyan hududlarda sinab ko‘rish.
Davlat va huquq nazariyasi fundamental fan sifatida bir qator funksiyalarni bajaradi. Bularga ontologik, gnoseologik, evristik, metodologik, siyosiy-boshqaruvlik, mafkuraviy, prognozlash funksiyalari kiradi.
Ontologik funksiya. Ontologiya - bu ij'timoiy hayot haqidagi qarashlar. Bunda uning prinsiplari, tuzilishi va qonuniyatlari o'rganiladi. Davlat va huquq nazariyasi ushbu funksiyani bajara turib, davlat va huquq qanday va nima uchun yuzaga
keldi, bugungi kunda ushbu hodisalar qanday qonuniyatlar
asosida namoyon bo‘lmoqda va kelajakda ularning rivojlanish
tendensiyalari qanday kechadi degan savollarga javob beradi.
Gnoseologik funksiya. Ushbu funksiya bilishning tabiatiga, uning real muhitga munosabatini o‘rganishga qaratilgan.
Evristik funksiya (nazariy bilish). Evristika - bu haqiqatni, yangiliklarni izlab topish san’ati. Ushbu funksiya yordamida davlat-huquq hodisalarni o‘rganibgina qolmasdan, balki
uning bugungi kundagi rivojlanish qonuniyatlariga oid yangi
bilimlarni ochish mumkin bo‘ladi.
Metodologik funksiya. Yurisprudensiya uchun fundamental fan hisoblanadigan davlat va huquq nazariyasi sohaviy
yuridik fanlarga nisbatan metodologik funksiyasini bajaradi.
Bunda ushbu fanlarni zaruriy tushuncha va kategoriyalar bilan
qurollantiradi, ularning o'rganish obyekti va predmeti doirasini
chegaralab beradi.
Siyosiy-boshqaruvlik funksiyasi. Davlat va huquq
nazariyasi davlat ichki va tashqi siyosatining ilmiy asosini
shakllantirishga hamda davlat boshqaruvining ilmiyligini
ta’minlashga, davlat qurilishidagi ko‘pgina muammolarni
yechishga oid taklif va tavsiyalarni ishlab chiqishga qaratilgan.
Mafkuraviy funksiya. Davlat va huquq nazariyasi ushbu
funksiya orqali ijtimoiy hayotga, kishilarning xulqiga nafaqat
davlat va huquq orqali, balki to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkazadi,
huquq subyektlarining huquqiy ongi va madaniyatioi shakllantirishda hamda ijtimoiy hayotni tartibga solishda g‘oyaviy omil
sifatida yuzaga chiqadi.
Prognozlash funksiyasi. Davlat va huquq sohasining
kelajakdagi holatini ilmiy o‘rganish va bashoratlash muhim ahamiyatga ega. Chunki buning natijasida davlat va huquqning istiqboliga oid ilmiy ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin.
Davlat va huquqqa oid hodisalar, jarayonlar xilma-xil va
ko‘p qirralidir. Biroq ularning barchasiga xos bo‘lgan umumiy,
muhim, doimiy, uzviy bog‘lanishda bo‘lgan tomonlari va jihatlari ham mavjuddir. Ana shu jihat va tomonlarni bilish mavjud
voqelik to‘g‘risida yaxlit tasavvurlarni keltirib chiqaradi, ushbu
voqelikning umumiy qonuniyatlarini ochish va shu asosda uni
boshqarish imkoniyatini yaratadi.
Davlat va huquq nazariyasining predmetiga an’anaviy
ravishda fanning umumiy tavsifi (predmet va metod, ijtimoiy
va yuridik fanlar tizimidagi o'rni, davlat va huquqning kelib
chiqishi, o‘zgarishi) bilan bog'liq masalalar kiradi.
Umumiy davlat nazariyasiga taalluqli masalalarga
quyidagilar kiradi:
-davlat va uning belgilari;
-davlat mexanizmi;
-davlat shakllari (boshqaruv shakli, davlat tuzilishi,
siyosiy rejim);
# - davlatning funksiyalari, mexanizmi va shu kabilar kiradi.
Umumiy huquq nazariyasiga taalluqli masalalar juda
keng bo‘lib, bularga:
-ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish tizimida huquqning o‘rni;
-huquq prinsiplari, shakllari, manbalari, ijtimoiy mohiyati;
-huquqiy ong va huquqiy madaniyat;
-huquq normalari tushunchasi, belgilari, tuzilishi, turlari;
-normativ-huquqiy hujjatlar;
-huquqiy tizim va huquq tizimi;
-huquqiy munosabatlar;
-huquq ijodkorligi, huquqni amalga oshirish va shu kabilar kiradi. Bir guruh mustaqil o'rganiladigan masalalarga:
-huquqiy xulq-atvor va huquqbuzarlik, uning tushunchasi,
turlari, tarkibi;
-yuridik javobgarlikning (tushunchasi, belgilari, turlari
va boshqalar) asosiy jihatlariga tavsif berilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
