O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Botqoqliklarning to‘yinishida
yuza suvlar, jumladan, atmosfera 
yog‘inlari, daryo suvlari hamda yer osti suvlari ishtirok etadi. 
Botqoqliklarning to‘yinishida ishtirok etadigan ushbu gidrologik 
omillarning hissalari ularning joylashish o‘rni, relyef sharoiti va iqlimiy 
omillarga bog‘liq. 
Botqoqliklarda
 
grunt suvlar sathining
 
tebranishi iqlimiy omillar 
(atmosfera yog‘inlari, bug‘lanish), yer sirti relyefi va botqoqlikdagi 
o‘simlik turiga bog‘liq. Barcha turdagi botqoqliklar uchun yil davomida 
suv sathining ikki marta maksimumga va ikki marta minimumga erishishi 
xosdir. Maksimumlar bahorda va kuzda, minimumlar esa yozda va qishda 
kuzatiladi. 
Botqoqliklardan bug‘lanish jarayoni
va uning jadalligi grunt suvlari 
sathining balandligiga, botqoqlik massivlari yuza qatlamlarining 
tuzilishiga, o‘simliklar turiga va boshqa omillarga bog‘liq. Shu tufayli 

---

93 
bug‘lanish rejimi turli botqoqliklarda turlicha bo‘ladi. 
Botqoqliqlarda suvning harakati
vyertikal va nishab tomon 
yo‘nalishdagi sizib o‘tish - filtratsiya ko‘rinishida bo‘ladi. Torf 
qatlamlarining turlicha qalinlikda va turlicha zichlikda bo‘lishi tufayli 
ularning suv o‘tkazuvchanligi ham bir-biridan farq qiladi. 
Botqoqlikning muzlashi va erishi ko‘p jihatdan torf qatlamining 
issiqlik o‘tkazuvchanligiga bog‘liq. Ma’lumki, torfning issiqlik 
o‘tkazuvchanligi boshqa jinslarga nisbatan juda kichikdir. Shu tufayli 
botqoqliklarning muzlashi barqaror manfiy harorat kuzatilishi bilan 12-17 
kun o‘tgach boshlanadi. Shu vaqt oralig‘ida botqoqlik yuzasini qor 
qoplami egallasa, u butunlay muzlamasligi ham mumkin. 
Botqoqliklarning suv balansi
. Botqoqliklarni to‘yintiruvchi va 
undan sarflanuvchi elementlarni hisobga olib, suv balansi tenglamasini 
quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: 
,
0
4
3
2
1








W
E
U
U
U
U
X
bu yerda: X - atmosfera yog‘inlari; U
1 
- botqoqliklarga daryolar va ularning 
tarmoqlaridan qo‘shiladigan suvlar; U
2 
- 
botqoqlikka 
atrofdan 
qo‘shiladigan yuza va grunt suvlari; U
3 
- botqoqlikdan oqib chiqadigan 
daryo suvlari; U
4 
- botqoqlikdan yon atrofdagi quruqlikka sizib o‘tadigan 
suvlar; E - botqoqlikdan yalpi bug‘lanish; 

W - botqoqlikda namlik 
zaxirasining o‘zgarishi. 
Yuqorida keltirilgan tenglamadagi atmosfera yog‘inlarini, daryo 
suvlari va bug‘lanishni bevosita o‘lchash yordamida baholash mumkin. 
Suv balansi tenglamasining qolgan elementlari maxsus hisoblash usullari 
bilan baholanadi. 
K.E.Ivanovning olib borgan ko‘p yillik tadqiqotlari natijasiga ko‘ra, 
botqoqliklarda yilning issiq yarim yilligida (may-oktyabr) suv balansining 
chiqim qismi – oqimga 20 %, bug‘lanishga 80 % sarflanadi. Bug‘lanish, 
asosan, may – iyul oylarida kuzatiladi. Bu davrda bug‘lanish atmosfera 
yog‘iniga nisbatan biroz oshadi. Bu esa botqoqliklarda namlikning biroz 
kamayishiga sabab bo‘ladi. Botqoqlikdan bo‘ladigan yuza oqim yoz 
davrida (iyun-avgust) juda kam, bug‘lanishga nisbatan bor - yo‘g‘i 5 % ni 
tashkil etadi. 
Botqoqliklarda oqim qishki–bahorgi yarim yillikda ortadi va yillik 
yig‘indiga nisbatan 75 % ni tashkil qiladi. 
Hozirgi kunda botqoqliklar yuzasidan bo‘ladigan bug‘lanish 
miqdorini hisoblashda Davlat Gidrologiya instituti (DGI) ishlab chiqqan 
quyidagi ifodadan keng foydalaniladi: 
Z = 


R
b 
bu yerda: Z – oylik bug‘lanish miqdori, mm/oy, R
b
– radiatsiya balansi, 

---

94 
kal/sm
2
, 

- botqoqlik mikrolandshafti va vegetatsiya davrini hisobga 
oladigan koeffitsiyent.