O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Suv inshootlarining o‘zan jarayonlariga ta’siri.
Suv havzalaridan 
inson manfaatlarini nazarda tutib foydalanish maqsadida qurilgan inshoot 
suv inshooti – gidrotexnik inshoot bo‘ladi. Daryolar o‘zanida qurilgan 
to‘g‘onlar, suv taqsimlagichlar, gidroelektrostansiya (GES)lar gidrotexnik 
inshoot (GTI) larga misol bo‘ladi. 
Daryolarda gidrotexnik inshootlar qurilishi natijasida daryo o‘zanida 
kechadigan jarayonlar tubdan o‘zgaradi. Masalan, inshootning yuqori bef 
tomonida loyqa oqiziqlar cho‘ka boshlaydi, quyi befda esa, aksincha, o‘zan 
yemirilishi kuzatiladi (10.13 - rasm). 
Umuman, gidrotexnik inshootlar quyidagi maqsadlarda quriladi

1.
 
 Irrigatsiya. 
2.
 
 Suv transporti. 
3.
 
 Avtomobil transporti. 

---

139 
4.
 
 Rekreatsiya va boshqa maqsadlarda. 
Cho‘kish yemirilish 
10.13-rasm 
 
Gidrotexnik inshootlar qaysi maqsadni ko‘zlab qurilishiga bog‘liq 
holda o‘zan jarayonlariga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. B.F.Snishenko tasnifi 
bo‘yicha gidrotexnik inshootlarni o‘zan jarayonlariga ko‘rsatadigan 
ta’siriga bog‘liq holda quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin

I.
 
Faol(aktiv) ta’sir ko‘rsatuvchi GTI. 
II.
 
Sust (passiv) ta’sir ko‘rsatuvchi GTI. 
Faol ta’sir ko‘rsatuvchi GTI, o‘z navbatida, quyidagi ikki 
kategoriyaga ajratiladi

 
1-kategoriyali faol ta’sir ko‘rsatuvchi GTI.
Ularga to‘g‘onlar, 
ko‘priklar, suv taqsimlagichlar, daryo oqimining bir qismini boshqa 
havzalarga tashlash. 
2-kategoriyali faol ta’sir ko‘rsatuvchi GTI
larga dambalar qurish, 
o‘zanni to‘g‘rilash ishlari misol bo‘ladi. 
Sust (passiv) ta’sir ko‘rsatadigan gidrotexnik inshootlarga to‘g‘onsiz 
suv olish, yog‘och oqizish, oqova suvlarni tozalash inshootlari kiradi. 
O‘zan jarayonlariga eng faol ta’sirni suv omborlari yoki 
gidroelektrostansiyalar to‘g‘onlari ko‘rsatadi. Chunki to‘g‘ondan yuqorida 
loyqa oqiziqlar deyarli 100 foiz cho‘kadi.