O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

Tabiatni muhofazalash konsepsiyasi.
XX asrning so‗nggi o‗n 
yilligida jamiyat va tabiat orasidagi munosabat ziddiyatli bo‗lib qolishi, 
tabiiy muhitning, o‗z navbatida, jamiyatning moddiy ahvolini yomonlashib 
borishi D.N.Anuchin va uning izdoshlari ilmiy asoslagan tabiatni 
muhofaza qilish konsepsiyasining yana jonlanishiga va ekologik 
harakatlarning boshlanishiga sabab bo‗ldi. 
Mazkur konsepsiyaning maqsadi insoniyatning yer yuzida yashab 
qolishi uchun tabiatni asrash, kun sayin texnika bilan qurollanishi 
ortayotgan jamiyatning halok etuvchi faoliyatidan saqlash va muhofaza 
qilishdir. Bu konsepsiyaga binoan, tabiatni muhofaza qilish ayrim turlarni 
muhofaza qilish emas, balki tabiatning (geotizimlarning) tabiiy 
muvozanatda bo‗lish imkoniyatini saqlashdir. Inson va tabiat orasidagi 
qarama-qarshilikni bartaraf etishning yo‗li biosferani muayyan darajada 
«xonakilashtirish» dan iborat. Tabiiy landshaftlarni dastlabki paydo 
bo‗lgan holatida saqlash va biosferadagi barcha tizimlarning hayotiy 
faoliyatini faqatgina qayta tiklanadigan resurslar bilan ta‘minlash mumkin 
(Yasamanov, 2003). 
Bu 
harakatning 
tabiatni 
muhofaza 
qilishdagi 
yutuqlarini 
qo‗riqxonalar tashkil etilishi, noyob turlarning muhofazaga olinishi va 
boshqalarda ko‗rish mumkin. Lekin, qo‗riqxonalar barpo etish bilan 
geotizimlarning tabiiy imkoniyatlarini yaxshilab, tabiiy muhitni hozirgidek 
optimal holatda saqlab qolib bo‗lmaydi. Buning uchun har bir 
geotizimning xususiyatidan kelib chiqib tizimli va kompleks tadbirlarni 
amalga oshirish lozim. Bir so‗z bilan aytganda, tabiatdan foydalanish ilmiy 
asoslangan va oqilona bo‗lishi, foydalanish chog‗ida muhofaza chora-
tadbirlariga qat‘iy amal qilinishi lozim.
Texnokratik 
optimizm 
konsepsiyasi.
Tabiiy 
resurslarning 
tugamasligi, ularning qayta tiklanuvchanligi va jamiyat qonunlarining 

---

37 
tabiat qonunlaridan ustunligi yoki insonning tabiat ustidan hukmronligi 
kabilar bu konsepsiyaning asosini tashkil etadi. Ular tabiat qonunlarini fan-
texnika yutuqlaridan foydalangan holda inson hayoti uchun xizmat 
qiladigan darajada o‗zgartirishni olg‗a suradilar. Ijtimoiy-tarixiy omillarni 
birinchi o‗ringa qo‗yishib, jamiyatning rivojlanishida tabiiy muhit omilini 
rad etishadi. ―Bu konsepsiya XX asrning 50-60 yillarida g‗arb 
mamlakatlarida vujudga keldi va sobiq Ittifoqda ham ancha rivojlantirildi. 
Fan-texnika 
rivojlanishining 
salbiy 
oqibatlari 
kengroq 
namoyon 
bo‗layotgan, bir-ikki avlod ko‗z o‗ngida geotizimlarning antropogen 
degradatsiyasi katta masshtabga yetib, lokal inqirozlardan mintaqaviy 
(ayrim hollarda global) inqirozgacha aylanayotgan bir paytda ayrim 
tadqiqotlarda bu konsepsiyadan ko‗proq foydalanilmoqda‖ (Yasamanov, 
2003). Bu konsepsiya namoyondalari tabiat qonunlarining jamiyatga 
bo‗ysinmasligi, jamiyat qonunlaridan avval shakllanganligi, tirik 
organizmlar, shu jumladan inson ham ana Shunday tabiat qonunlari 
natijasida paydo bo‗lganliklari hamda rivojlanganliklarini inkor etishlari 
bugungi kunga kelib dunyoning ko‗pgina hududlarida geoekologik 
vaziyatni inqirozli bo‗lishini keltirib chiqardi.
Sobiq Ittifoq davrida tabiat bilan munosabatda ushbu konsepsiya 
hukmronlik qilgan bo‗lib, ―tabiatni bo‗ysindirish‖ ga harakat qilindi, 
tabiatni rejali o‗zgartirish uchun ishlab chiqilgan loyihalarni nazariy 
asoslash va amalga oshirishga xizmat qildi. Shu sababli ―Tabiatni yengish‖ 
ga qaratilgan yirik loyihalar amalga oshirildi, natijada turli geoekologik 
inqirozli hududlar paydo bo‗ldi.
O‗z o‗rnida, mazkur konsepsiyaning ijobiy tomonlarini ham 
ta‘kidlash lozim. ―Tabiatni yengish‖ rejasida ixota o‗rmonlarini barpo 
etish, eroziya rivojlangan yonbag‗irlarni terrasalab daraxtlar ekish, qum 
to‗zishini to‗xtatish maqsadida fitomelioratsiyani amalga oshirish, 
sho‗rlangan yerlarning sho‗rini zovur-drenaj tarmoqlari orqali yuvib 
chiqarish va h.k.