O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi o„zbekiston milliy universiteti

Geotizimli konsepsiya.
Ma‘lumki, 1963 yilda V.B.Sochava 
geotizimlar to‗g‗risidagi ta‘limotini yaratganidan so‗ng geografik 
tadqiqotlarda, shu jumladan jamiyat va tabiat munosabatlariga oid 
Bilib qo„ygan yaxshi! 
Ekotizim 
(gr. oykos – uy, vatan+sistema –birikma, birlashma), birga 
yashovchi organizmlar va ularning yashash muhiti majmui. 
―Ekotizim‖ atamasini fanga 1935 y. Ingliz botanigi Artur Jorj Tensli 
(1871-1955) taklif etgan. E.da muhitning barcha tirik (о‗simlik , 
hayvon va mikroorganizmlar) va tirik bо‗lmagan (jonsiz tabiat 
omillari) komponentlari ma‘lum qonuniyat asosida о‗zaro aloqada 
bо‗lib, biotik va abiotik hodisa va jarayonlarning о‗zaro 
muvofiqlashgan yagona tizimini paydo qiladi. E.ning hajmiy 
ma‘nodagi qismi biogeotsenoz bо‗lib, u hajmi va murakkabligi 
jihatidan turlicha obyektlarga taalluqli. Unga kо‗ra E.lar 
mikroekotizim(chiriyotgan tunka yoki daraxt poyasidagi bir siqim 
zamburug‗ E.), mezoekotizim (suv havzasi yoki о‗rmon E.), 
makroekotizim (okean, qit‘a E.) va megaekotizim (yaxlit biosferaning 
E.)ga bо‗linadi.

---

35 
izlanishlarda ham ushbu ta‘limotdan keng foydalana boshlandi. Geotizimli 
konsepsiyaga ko‗ra barcha geoekologik voqea-hodisalar, jarayonlar, 
muammolar geotizim doirasida o‗rganilishi lozim. Bu konsepsiya 
tarafdorlari tabiat komponentlari yagona bir tizimda harakat qiladi va 
o‗zaro bir butundir deya, tabiatdan oqilona foydalanish va muhofaza qilish 
chora-tadbirlari ma‘muriy birliklar doirasida emas, balki tabiiy geografik 
birliklar – geotizimlar, xalqaro miqyosda esa geografik qobiq doirasida 
butun dunyo hamjamiyatining birgalikdagi harakati orqali amalga 
oshirilishini 
yoqlab 
chiqadilar. 
Bu 
konsepsiya 
turli 
sohadagi 
mutaxassislarning o‗z tadqiqotlarida tizimli yondashishlarini taqozo etadi.
―Geotizim so‗zining birinchi qismi tizimning muhim xususiyati 
hududiylik ekanligini ko‗rsatadi. Ta‘kidlash lozimki, ko‗pgina tizimlar 
hududiy xususiyatga ega emas, masalan: hayvon va o‗simliklarning tanasi, 
asab tizimi, ta‘lim tizimi, boshqaruv tizimi va h.k. Shunday ekan 
geotizimlar muayyan hududlarni egallaydi, ularning xossalariga maydoni, 
qiyofasi va boshqa hududiy ko‗rsatkichlar ta‘sir etadi‖(Jekulin, 1989).
Geotizimli konsepsiyaga binoan, masalan Chirchiq-Ohangaron 
okrugi bir butun yagona geotizim deb qaralib, uni bir necha mustaqil, lekin 
bir-birlari bilan uzviy bog‗langan va tabaqalashgan kichik geotizimlar 
guruhidan iboratligini hisobga olinadi. Ushbu kichik geotizimlar individual 
xususiyatga ega bo‗lishi bilan birga, barchasining negizida yagona 
rivojlanish va dinamik o‗zgarishning tabiiy omillari borligini namoyon 
etadi. Chirchiq-Ohangaron okrugining rivojlanishida yer usti va yer osti 
suv oqimlari hamda modda va energiya oqimlarining ichki harakati 
geotizimning bir butunligini ta‘minlaydi. Xo‗jalik faoliyatining rivojlanishi 
bilan antropogen yukning ortishi mazkur geotizimning strukturasi va 
maxsus faoliyatiga keng miqyosda ta‘sir etib, uning ma‘lum yo‗nalishda 
o‗zgarishiga, landshaftlardagi geoekologik vaziyatning turli darajada 
bo‗lishiga sabab bo‗lmoqda.
Chirchiq-Ohangaron okrugida tabiatdan oqilona foydalanish va uni 
muhofaza qilish, unga bo‗lgan munosabatni optimallashtirishni mazkur 
konsepsiya orqali o‗rganish turli geoekologik muammolar yechimini 
topishda muhim ahamiyatga ega. Sug‗orma dehqonchilik uchun relef va 
iqlim sharoitlari qulay bo‗lgan landshaftlar asosan Toshkent, Mirzacho‗l, 
Sirdaryo sikllariga tegishli terrasalarda joylashgan. Irrigatsiya va 
melioratsiya tarmoqlari turli xil moddalarni oqizib, boshqa hududlarga olib 
borib yotqizadi. Sug‗orma dehqonchilik tuproqlar tabiiy holatining 
o‗zgarishiga sabab bo‗ladi. Bunday hududlarda uzluksiz sug‗orish 
natijasida tuproqdagi namlik rejimi, mikroflora va mikrofauna tarkibi, 

---

36 
chirindi miqdori hamda fizik xususiyatlari o‗zgaradi. Ushbu omillar hamda 
agrotexnik tadbirlarning birgalikdagi ta‘siri tufayli landshaftlarning 
xususiyatlariga mos holda turli tabiiy geografik jarayonlar faollashadi va 
har xil ko‗rinishdagi geoekologik muammolar vujudga keladi. 
Mazkur konsepsiyaga binoan geoekologik muammo qotib qolgan, 
o‗zgarmas bo‗lmay, balki muntazam ravishda dinamik o‗zgaruvchi va 
rivojlanuvchi ko‗pgina oddiy muammolardan iborat muammolarning 
tizimli uyg‗unligidir. Ushbu muammoni bartaraf etish uchun uning 
rivojlanishini tezlatuvchi birinchi omilni va qolgan barcha ikkinchi darajali 
omillarning bartaraf etilishi o‗zaro bog‗liq tadbirlarni birgalikda 
qo‗llangandagina hal qilinishi mumkin.