O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus taʼlim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Fizik topologiya
– kompyuter va tarmoq qurilmalarini fizik 
joylashtirish hamda ularni kabellar bilan ulash sxemasi. 
Mantiqiy topologiya
– 
kompyuterlarning o‘zaro aloqasi va fizik topologiyada signallarning tarqalishini. 
Bundan tashqari 
axborot topologiya
va 
axborot
 
almashuvini boshqarish
topologiyalari ham mavjud. 
Axborot topologiyasi
tarmoq orqali uzatiladigan axborot 
oqimlari yo‘nalishini tavsiflaydi. 
Axborot
 
almashuvini boshqarish
topologiyasi – 
bu tarmoqdan foydalanish huquqini boshqarish. 
2.1.
 
Kompyuter tarmog‘i fizik topologiyasi turlari 
Kompyuter tarmoqlarini qurishning 3 ta asosiy fizik topologiyasi mavjud:

«Shina» topologiyasida barcha kompyuterlar bir biri bilan bitta kabel orqali 
ulanadi. Bunday tarmoqda uzatilgan axborot barcha kompyuterlarga uzatiladi, lekin 
axborot qaysi kompyuterga mo‘ljallangan bo‘lsa, o‘sha kompyuter tomonidan qayta 
ishlanadi (2.1-rasm).
terminator
2.1-rasm. «Shina» topologiyasi 

«Yulduz» topologiyasida bitta markaziy qurilmaga qolgan hamma 
kompyuterlar ulanadi, har bir kompyuter alohida o‘z aloqa kabelidan foydalanadi 
(2.2-rasm). 

---

20 
kons entrator
2.2-rasm. «Yulduz» topologiyasi 

«Halqa» topologiyasida har bir kompyuter har doim 2 ta kompyuter bilan 
ulanadi, bittasidan axborotni qabul qiladi, 2-siga esa uzatadi. Oxirgi kompyuter 1-
kompyuterga ulanadi va shu bilan halqani tashkil etadi (2.3-rasm). 
2.3-rasm. «Halqa» topologiyasi 
2.1.1. «Shina» topologiyasi 
«Shina» topologiyasi (baʼzi hollarda «umumiy shina» ham deb ataladi) o‘z 
tashkiliy qismi bilan tarmoq kompyuter qurilmalarining bir turda bo‘lishini va 
barcha abonentlarning teng huquqliligini taqozo qiladi. Bunday ulanishda 
kompyuterlar axborotni faqat navbat bilan uzata oladi, chunki aloqa yo‘li bitta. Aks 
holda, tarmoqda uzatilayotgan axborot signallarining ustma-ust tushishi natijasida 
axborotning mazmuni o‘zgarib qoladi (yaʼni konflikt, kolliziya holatlari sodir 
bo‘ladi).

---

21 
Ushbu topologiyani qo‘llash juda oddiy hamda ko‘p kabel talab etmaydi. 
Lekin uning bir qator kamchiliklari ham mavjud. 

Bunday topologiyadagi tarmoqni kengaytirish qiyin. Tarmoqqa yangi 
kompyuterlarni qo‘shish, tarmoq segmentlarini sonini oshirish tarmoq tezligining va 
samaradorliging tushishiga olib keladi. 

Bir vaqtning o‘zida faqat bitta kompyuter maʼlumot uzatishi mumkin. Agar 
2 va undan ortiq kompyuter bir vaqtning o‘zida axborotni uzatishni boshlasa, unda 
kolliziya sodir bo‘ladi. Kolliziya sodir bo‘lganda barcha kompyuterlar maʼlumot 
uzatishni to‘xtatadi hamda qaytadan navbat bilan maʼlumotni uzatishni boshlaydi. 
Ushbu hodisaning sodir bo‘lishi chastotasi tarmoqda uzatilayotgan axborotning 
hajmi hamda tarmoqdagi kompyuterlar soniga bog‘liq.

«Shina» passiv topologiya hisoblanadi, undagi kompyuterlar kabeldagi 
signallarni faqat o‘qiydi, kuchsizlanib qolgan signalni qayta tiklab uzatmaydi. 
Shuning 
uchun 
bunday 
tarmoqlarda 
maʼlumotlarni 
uzoq 
masofadagi 
kompyuterlarga uzatish uchun