O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
3.
Алексеев В.П. Перщиц А.И. История первобытного общесво. -
М. “Наука”, 2012. Стр. 3-10.
 
4.
Кабиров А. Ибтидоий жамият тарихи. (Маърузалар матни). –
Т.., 2005.
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

140 
3-bob. Old tarixning manbashunosligi va tarixnavisligi 
3.1.
 
Old tarix manbashunosligi. 
Ilmiy manbalari va ularning turlari. 
Ma'lumki kishilik jamiyati 
tarixining boshlang‘ich davri uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Tarix bir-biridan 
farq qiluvchi turli ijtimoiy tuzum va tarixiy davrlarga bo‘linadi. bashariyat 
tarixini o‘rganish esa nihoyat darajada murakkab, ayni vaqtda sharafli vazifadir. 
Bashariyat tarixining har bir davri mazkur davr uchun xos bo‘lgan ilmiy 
manbalarga asoslanib o‘rganiladi va qayta tiklanadi. 
Insoniyat tarixining juda katta ibtidoiy va qadimiy davri moddiy 
buyumlarga asoslanib o‘rganilsa, keyingi davrlari tarixi esa asosan yozma 
manbalarga va arxeologik ashyolarga asoslanib o‘rganiladi. 
Ma'lumki, kishilikning old tarixi juda katta tarixiy davrni 4,5-4 million 
yilni o‘z ichiga olar ekan, kishilik jamiyati tarixining 1800 qismi yozma tarix 
asosida, 799 800 qismi esa arxeologik-moddiy manbalarga asoslanib o‘rganiladi. 
Uzoq davom etgan mazkur tarixiy davrda tabiatning turli-tuman xodisalari 
girdobida yashagan ibtidoiy kishilar yer sharining katta qismida tarqalib turli 
geografik muhitlarda xayot kechirib tirikchilik o‘tkazganlar. Shunday ekan, 
ibtidoiy davr kishilari tirikchilikning asosiy manbai ularni o‘rab turgan 
geografik muxitning turli shart-sharoitlariga muvofiq dastlab o‘zlashtiruvchi 
xo‘jalik-ovchilik, termachilik va baliqchilik, keyinchalik esa ishlab chiqarish 
xo‘jaligi-dehqonchilik, chorvachilik va xunarmandchilikdan keladigan 
maxsulotlar bo‘lganligi shubxasizdir. Ibtidoiy kishilar yashash sharoiti o‘z 
tirikchilik vositalariga muvofiq keladigan qurol-yarog‘, asbob-uskuna. Turar-joy 
va boshqa turli narsalarni yaratganlaki, ular yaratgan barcha buyumlarning 
qoldiqlari, shuningdek o‘sha davr kishilarining ustixonlari, kalla suyaklari va 
ularning qoldiqlari yer ostida saqlanib keladi. Bu vositalar kishilikning ibtidoiy 
davrini o‘rganish va qayta tiklanishning asosiy manbalari bo‘lib hizmat qiladi. 
Shuni ta'kidlamoq kerakki, ibtidoiy tarixni o‘rganish, bilish va qayta 
tiklanishning asosiy manbalari va ularning turlari haqida olimlar orasida qizg‘in 

---

141 
bahs boradi. 
Kishilikning keyingi davr tarixini o‘rganishda olimlar asosan yozma 
manbalarga suyanadilar. 
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida yozuv va yozma manbalar bo‘lmagan. Shu 
tufayli yozuv va yozma manbalar ibtidoiy davr tarixini qayta tiklashning asosiy 
manbai bo‘laolmaydi. lekin ibtidoiy davrning shunday ajoyib, nodir manbalari 
borki, ular yer yuzida insoniyatning vujudga kelishi, rivojlanish bosqichlari, 
xo‘jaligi, ijtimoiy munosabatlari va ma'naviy madaniyat haqida yetarlicha 
ma'lumot berishi mumkin. 
Ibtidoiy jamiyat tarixini qayta tiklash va o‘rganish ilmiy manbalari xilma-
xildir. Ular arxeologiya, etnografiya, tarixiy antropologiya, geologiya, 
arxeozoologiya, arxeobotanika, tilshunoslik, informatika, xalq og‘zaki ijodiyoti 
va qisman yozma manbalardir.