O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Evolyusion nazariyaning mazmuni 

---

42 
Biologlarning fikriga ko‘ra tabiiy tanlanish jarayonlari hozirgi kunda eng 
maqbul usullardan biri hisoblanadi. Tabiiy tanlanish jarayonida insonning biologik 
mayllar ortadi.
20
Tabiiy tanlanish inson munosabatlarga kirish vaqtida o‘z xohish 
irodalarini ko‘rsatishga, o‘zining ijobiy xislatlarini namoyon qilishga urinadi, shu 
sababli insondagi o‘zgarishlarni biz boshqacha tahlil qilishimiz ham mumkin. 
Erkak va ayollarni tabiiy tanlanishga munosabatlari albatta turlicha kechadi 
ayollarda jinsiy munosabatlarga yondashuv nisbiydir, erkaklarda esa jinsiy 
munosabatlar xordiq chiqarish usuli sifatida e’tirof etiladi
21
(Schmitt, 2005, 2007).
Zambiyada nasl qoldirishga moyil bo‘lgan ayollar ko‘proq qadrlanadi va 
farzanlari ko‘p ayollarni alohida hurmat bilan e’tirof etiladi. Ularning tanasi 
qanchalik katta bo‘lsa, ular shunchalik ulug‘lanishi ham ma’lumdir. Turmush 
qurish vaqtida yoshi katta erkakalar albatta yosh ayollar bilan turmush qurishni 
afzal bilishadi. Ayollar ham o‘z vaqtida o‘zlaridan bir muncha katta erkaklar bilan 
turmush qurish istagini bildiradilar, hozirgi vaqtda ham bu odatlar saqlanib qolgan, 
faqat ba’zi bir holatlarda ayollar o‘zlaridan kichik erkaklar bilan turmush qurishlari 
mumkin. Bu misollar evolyusion (tadrijiy) yondashuvlar haqida fikrlashga 
undaydi. Avlodlardan olingan genotiplar albatta saqlanib, kelajak avlodga etkazib 
beriladi va shu genlar orqali ba’zi bir xususiyatlar shakllanishi mumkin.
22
Organizm genotipining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zgaruvchanlik 
mutatsion o‘zgaruvchanlik deyiladi, o‘zgarishlar natijasida hosil bo‘lgan organizm 
mutant deb ataladi. Mutatsion o‘zgaruvchanlik modifikatsion o‘zgaruvchanlikdan 
tubdan farqqiladi, hosil bo‘lgan yangi belgi va xususiyatlar (mutatsiyalar) tashqi 
muhitqanday bo‘lishidan qat’i nazar nasldan-naslga berilaveradi. Mutatsiyalar 
hosil bo‘lishi hujayraning nodir tuzilishi – xromosomalarning o‘zgarishiga bog‘liq. 
Mutatsiya tashqi omillar yoki ichki sabablar ta’sirida hujayraning irsiy 
tuzilishida yuz beradigan o‘zgarish bo‘lib, organizmlarda yangi belgi va 
xususiyatlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Boshqacha aytganda, mutatsiya 
20
Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 147 
21
Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 147 
22
Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 147 

---

43 
genlarning molekulyar o‘zgarishi, genlar miqdorining hamda xromosomalar soni 
va tuzilishining o‘zgarishidir. 
Irsiy o‘zgaruvchanlik Darvinga ham ma’lum bo‘lib, uni noaniq (yoki 
muayyan) o‘zgaruvchanlik deb atagan edi. U bunday o‘zgaruvchanlik kuchsiz 
tafovutlardan to ko‘zga tashlanadigan darajada yaqqol va keskin bo‘lishi 
mumkinligini 
aniklagan. 
Masalan, 
1891 
yilda 
SHimoliy 
Amerikadagi 
Massachusets degan joyda normal qo‘ylardan oyoqlari juda kalta qo‘zichoqlar 
tug‘ilgan. Bunday keskin o‘zgarishlar o‘simliklarda ham uchraydi. XVIII va XIX 
asrlarda Angliyalik bog‘bonlar mevali va manzarali o‘simliklar shoxidagi 
kurtaklardan morfologik jihatdan asosiy novdalardan keskin farqqiladigan novdalar 
o‘sib chiqqanligini aniqlagan edilar. Ammo Darvin zamonida hali irsiyat va 
o‘zgaruvchanlik qonuniyatlari kashf etilmagan, shu sababli o‘zgaruvchanlikning 
turli formalari urtasidagi tafovutlar anik emas edi. O‘zgaruvchanlik shakllari 
haqidagi masala XIX asrning oxiri XX asr boshlarida ilmiy asosda ishlab chiqildi. 
«Mutatsiya» atamasini fanga gollandiyalik botanik G. Friz kiritgan. U 
organizm irsiy belgilarining keskin o‘zgarishi hodisasini mutatsiya deb atadi. 
G.Frizning asosiy ta’limoti «Mutatsiya nazariyasi» (1901-1903) degan asarida 
bayon qilinganbo‘lib, hozirgacha o‘z mohiyatini saqlab kelmokda.