O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Evolyusion nazariyaning asosiy shartlari, tabiiy tanlanish natijalari 
O‘zgaruvchanlik tur ichidagi individlarning o‘zaro tafovut qilishidir. Bir 
turning individlari o‘rtasida kuzatiladigan tafovutlar organizmdagi irsiy 
xossalarning o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lishi mumkin. O‘zgaruvchanlik organizmning 
tashqi sharoit bilan o‘zaro munosabatini aks ettiradi. Genetik nuqtai nazardan 
qaraganda, o‘zgaruvchanlik organizmning individual rivojlanishi jarayonida 
genotipning tashqi sharoit bilan o‘zaro reaksiyasi natijasidir. 
Organizmlarning o‘zgaruvchanligi organik olam rivojlanishining asosiy 
omillaridan biri bo‘lib, sun’iy tanlash bilan tabiiy tanlanish uchun asosiy 
manbadir.
O‘zgaruvchanlik xillari. Biologiyada irsiy va noirsiy o‘zgaruvchanlik xillari 
ma’lum. Noirsiy o‘zgaruvchanlik organizm belgilarining o‘zgarishi bo‘lib, bu 
o‘zgarish jinsiy ko‘payishda nasldan-naslga o‘tmaydi. Bunday o‘zgaruvchanlikni 
Darvin aniqo‘zgaruvchanlik deb atagan edi. Hozir u genetikada modifikatsion yoki 
fenotopik o‘zgaruvchanlik deyiladi.
Irsiy o‘zgaruvchanlik genotip bilan bog‘liq bo‘lganligidan organizmning 
o‘zgargan belgi-xususiyatlari nasldan-naslga o‘tadi.
Genlarning kombinatsiyasi va rekombinatsiyasidan vujudga keladigan 
o‘zgaruvchanlik kombinatsion o‘zgaruvchanlik deyiladi. Genlar kombinatsiyasi va 
ularning o‘zaro ta’siri irsiy o‘zgaruvchanlikni vujudga keltiradi. Genlar 
kombinatsiyasi ikki jarayon: 1) meyozda xromosomalarning mustaqil tarqalishi va 
urug‘lanishda ularning tasodifan qo‘shilishi;2)xromosomalarning chalkashuvi va 
genlar rekombinatsiyasi asosida amalga oshadi. Kombinatsion o‘zgaruvchanlikda 
18
Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p 146 

---

40 
genlar o‘zgarmaydi, balki genotipda ularning qo‘shilish va o‘zaro ta’sir 
mexanizmigina o‘zgaradi.
Irsiy o‘zgaruvchanlikning ikkinchi xili mutatsion o‘zgaruvchanlik bo‘lib, 
bunda organizmlarning genotipi o‘zgaradi. Demak, irsiy o‘zgaruvchanlik organizm 
genotipining, noirsiy o‘zgaruvchanlik organizm fenotipining o‘zgarishidir. Ushbu 
bobda modifikatsion va mutatsion o‘zgaruvchanlik bilan tanishamiz.
19