O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmoq markazi

UCH FAZALI TRANSFORMATOR CHULG‘AMLARINI STANDART ULASH USULLARI. CHULG‘AMLARNI ULASH SXEMALARI VA GURUHLARI

YUlduzcha, uchburchak va jimjima ulash usullariquyidagichashartlibelgilanadilar (markirovkalanadi): Y, ,D Z. Transformator chulg‘amlarining ulanish usullari maxsus hujjatlarda keltirilayotgandaavval YU.K. chulg‘ami keyin q.K. chulg‘amining belgisi yozilib, ular orasiga qiya chiziq chiziladi. Agar biror chulg‘amning undan chiqarilgan neytral simi mavjud bo‘lsa, u xolda mazkur chulg‘amning belgisiga «0» qo‘shimcha belgi qo‘yiladi. SHu tariqa, Y D /

0 belgisi quyidagicha o‘qiladi: yu.k. chulg‘ami yulduzcha ulangan va neytral sim chiqarilgan, K. K. chulg‘ami uchburchak ulangan.

Z/Y, Z/D , Z/Z usullari bizning davlatimizdagi K.T. larda qo‘llanilmaydi. Avtomatik boshqarish tizimlarining va ba’zi kichik nostandart avtonom elektr tizimlarining transformatorlarini hisobga olgan holda shuni aytish mumkin, tajribada olti xil ulash usullari mumkin: Y/ Y 0 yoki Y/ Y; Y/D ; Y/ Z yoki Y/ Z 0 ; D / Y; D D / va / D Z yoki 0Z / D .

YUqorida keltirilgan transformatorlarining ikki chulg‘amidan birining boshi va keti ikkinchisiga nisbatan almashgan bo‘lsa, masalan, ikkinchisiga nisbatan birinchi chulg‘am teskari o‘ralgan bo‘lsa, u holda uch

fazali transformator chulg‘amlarini o‘n ikki xil turlarini ko‘rish mumkin. Ba’zi chet el korxonalarining ishlab chiqargan elektrotexnik mahsulotlari tarkibidagi mavjud transformatorlarda ulash turlarining hammasini uchratish mumkin. Transformatorlar ekspluatatsiyasi tajribasi shuni ko‘rsatadiki,

ulanish sxemalaridan tashqari yu.k.va q.k. chulg‘amlari e.yu.k. larning o‘zaro

yo‘nalishlari to‘g‘risida ham ma’lumotlar bo‘lishi kerak. 3.8-rasmda bir o‘zakda joylashgan va bir magnit oqimi bilan kesib o‘tilayotgan ikki chulg‘am I va 2 lar keltirilgan. Agar chulg‘amlar bir xil yo‘nalishda o‘ralgan va ular boshi va ketlari mos ravishda belgilangan bo‘lsa (3.8, a rasm ), u xolda vaqtining ko‘rilayotgan onida ikkala chulg‘amida induktivlanayotgan e.yu.k.lar mos ravishda yo‘nalgan (ketlaridan boshiga) bo‘ladi va shu sababli, ularning fazalari mos keladi. Agar

chulg‘amlarning birida, masalan 2 chulg‘amda, chulg‘am boshi vaqti

belgilanishlarining teskari almashtirsak (3.8,6-rasm), u holda

induktivlangan e.yu.k. yo‘nalishi chulg‘am boshi-ketiga nisbatan teskari

bo‘lib, E 1 va E 2 e.yu.k.lar fazalari 180⁰

ga farq qiladi.

SHunga o‘xshash E 1 va E 2 e.yu.k. lar fazalarning 180⁰ farqini

chulg‘amlaridan biri (masalan, 2-chulg‘am) ning (3.8,v-rasm) o‘ralish

yo‘nalishi o‘zgartirilganda ham hosil qilish mumkin.

SHunday qilib, YU.K. va q.K chulg‘amlari e.yu.k. E 1 va E 2 lari

orasidagi fazalar farqi shu chulg‘amlar boshi va keti belgilanishiga,

hamda ular o‘ralish yo‘nalish bog‘liq ekan. YU.k.va q.K. chulg‘amlari bir

o‘zakka joylashtirilgan bir fazali transformatorlarda fazalar farqi 0

yoki 180 bo‘lishi mumkin ekan.

Uch fazali transformatorlar YU.K. va K.K.chulg‘amlarining liniya kuchlanishlari orasidagi faza siljishlari, chulg‘amlar ulanishlariga hambog‘liq ekan. Keyinroq shu xam isbot etiladiki, hamma hollarda faza siljishi 30⁰ ga karrali bo‘ladi.

YU.k. va q. K. chulg‘amlari liniya e.yu.k. larning faza siljishini

tasvirlash uchun transiformator chulg‘amlari ulanish guruhlari

tushunchasi kiritiladi. Ulanish guruxi YU.K. va q. K. chulg‘amlarining bir xil belgilangan ketlaridagi liniya e.yu.k. E 1 va E 2 vektorlari orasidagi burchak o‘lchanib 30⁰ ga bo‘linganda hosil qilingan butun son orqali belgilanadi. Bunda burchak o‘lchanishi YU.K. chulg‘ami e.yu.k. vektoridan boshlab q. K. vektori tomoni soat siferblati bo‘yicha harakatlanib hosil qilinadi. Masalan, 3.8,a-rasmda E 1 dan boshlab E 2 ga tomon soat siferblati yo‘nalishida harakatlanib burchak o‘lchansa va hosil qilingan 00 li burchak 30⁰ ga

bo‘linsa, 0-guruh hosil qilinadi; 3.8,b va v-rasmlarda esa, shu usulida

aniqlangan ulanish guruhlari 6- ekanligini ko‘rish mumkin.

Uch fazali transformatorlarning Υ, Δ va Z sxemalari yordamchi liniya e.yu.k. vektorlari orasidagi burchaklari 30⁰ karralanib turuvchi I2 xil ulanish guruhlarini hosil qilish mumkin.SHu tufayli, ulanish guruhlarini aniqlashda soat siferblatining millaridan foydalanish qulaydir, chunki ulardagi I2 ta raqamlarni har biri orasidagi burchak 30⁰ ni tashkil etadi.

U lanish guruhlarini soat millari yordamida aniqlash uchun YU.K.chulg‘amining liniya e.yu.k. vektorini seferblatning I2 raqamiga o‘rnatib, q.K chulg‘amning liniya kuchlanishi e.yu.k. vektorini esa tegishli burchak ostida o‘rnatiladi. SHu vektor qarshisidagi raqam ulanish guruhini ko‘rsatadi.

Uch fazali transformatorlarning Y/Y, Δ/Δ, Δ/Z ulanish sxemalari 2,

4, 6, 8, I 0 va 0 juft ulanish guruhlarini, Y/Δ, Δ/Y, Δ/Z ulanish sxemalari esa I , 3, 5, 7, 9 va I I toq ulanish guruhlarini hosil qiladilar.

Misol tariqasida 3.9 da Y/Y-0 va Y/Y-6 ulanish guruhlari uchun, 3.I.0- rasmda esa Y/Δ-11 va Y/Δ-5 ulanish guruhlarining sxemalari va vektor diammalari keltirilgan. Vektor diagrammalarni qurishda quyidagi shartlar bajarilishi shart; I) hamma chulg‘amlarning o‘ralish yo‘nalishlari bir xil; 2) bir o‘zakda joylashgan YU.K. va q.K. chulg‘amlar e.yu.k. i bir xil belgilangan uchlariga tomon yo‘nalgan bo‘lsa (3.8, a rasm) - chulg‘amlarining e.yu.k. i vektorlarning fazalari mos; 3) E.yu.k. lar har xil belgilangan uchlarga tomon yo‘nalgan bo‘lsa (3.8.b-rasm) -vektorlar fazalari I80⁰ li burchak hosil qiladilar; 4) birlamchi va ikkilamchi chulg‘amlar vektorlarini yo‘naltirishda osonlik yaratish uchun YU.K.va q.k. chulg‘amlari gal’vanik ulangan, ya’ni YU.K.va q.K chulg‘amlarning ikkita bir xil belgilangan uchlari elektrik bog‘langan. Uch fazali transformatorlarning chulg‘amlari D D U U / , / va Z D / ulanib 0 va 6 ulanish guruhini, chulg‘amlari Z U U D D U / va / , / ulanib II va 5 ulanib guruhlarni hosil qilsalar, u holda bir xil nomlangan YU.K va Q.K. faza chulg‘amlari mazkur magnit o‘zakda joylashgan bo‘ladi, ya’ni bir o‘zakda A-X va a-x, ikkinchisida V-U va b-y, uchinchisida S-Z va s-z lar joylashtirilgan bo‘ladi. Agar biror (masalan Q.K. chulg‘amidagi) chulg‘am uchlari belgilanishida (chulg‘amlar ulanish sxemasini o‘zgartirmasdan )

siljishlar uyushtirsak (masalan a-v-s ning o‘rniga s-a-v, so‘ngra v-s-a), u

holda 3 va 7; 5–guruh o‘rnida 9 va 12 ulanish guruhlarini hosil qilish mumkin. 3.1- jadvalda uch fazli transformator chulg‘amlarining ulanish sxemalari bilan juft va toq ulanish guruhlari keltirilgan.

Davlatimizda va xorijiy mamlakatlarda ishlatilayotgan va ishlab chiqarilayotgan elektr tarmoqlaridagi kuchli uch fazali ikki chulg‘amli transformatorlarni parallel ulanishini ta’minlash uchun mavjud ulanish guruhlari orasida standartlashtirilgan faqat ikki guruh: lar / qabul qilingan.

Bir fazali transformatorlarda faqat 0 va 6 guruhlar mavjud. Uch fazali transformatorlaning 0 /0− U U guruxi asosan transformator yukining tarkibida yuritgichlar va yoritgich uskunlari aralash bo‘lganda qo‘llaniladi. Bunda yuritgichni liniya kuchlanishi 380 V bo‘lgan tarmoqqa ulansa, yoritgich asboblarini (lampa yoki bir fazali boshqa uskunalar) esa faza simlaridan biri va neytral simga ulanadi (ya’ni 380/ 220 3 = V). Berilgan kuchlanish uchun tokning qiymati quvvatga proporsional bo‘lganligi sababli, katta tokli chulg‘amlarni qurishdagi qiyinchiliklarni oldini olish uchun, 0 / − U U guruhli transformatorlarning quvvati cheklanadi. Agar, yana neytral sim ham mavjud bo‘lsa, ya’ni transformator yuki fazalararo notekis taqsimlansa,

u holda neytral simdagi tokning qiymati q.q. chulg‘ami nominal toki

qiymatining 25% dan katta bo‘lmasligi shart. Transformator ikkilamchi chulg‘amining nominal kuchlanishi 400 V dan katta bo‘lsa, chulg‘amlar II / − D U guruh bo‘yicha ulanadi. Keyinchalik keltiriladigan fikrlardan ma’lum bo‘ladiki, chulg‘amlaridan birini uchburchak usulda ulash, transformatorning ishlash sharoitiga foydali o‘zgartish kiritadi. Bu guruh asosan, elektr uzatish liniyalari uchun qo‘llaniladi. Bu transformatorlarning chulg‘amlarini II /0− D U usulda ulanishi YU.K. chulg‘ami tomonidan tizimni zaminlashtirish imkoniyatini yaratida. 3.2- jadvalda ko‘rilgan ulanish guruhlarning qo‘llanish imkoniyatlari keltirilgan.

XULOSA

Men ushbu bitiruv malakaviy ishimni ELEKTR MASHINALARI VA YURITMALARI fanidan “Uch fazali transformator cho’lg’amlarining ulanish guruhlarini tajriba yo’li bilan aniqlash” mavzusini ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarni innovatsion texnologiyalardan foydalanib o‘qitish usullarini ko’rsatib berishga harakat qildim

Bitiruv malakaviy ishimda fanning maqsadi, vazifasi, fan va

mavzuning uslubiy-texnik ta’minotini o‘rganib chiqdim. SHu bilan birga

bitiruv malakaviy ishimda tajriba ishlarini bajarish tartibi va ta’lim texnologiyalari bo’yicha tavsiyalar o‘rganib chiqildi. darsning samaradorligi oshishi va talabalarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lishligi e’tirof etildi. SHu bilan birga bitiruv malakaviy ishimda tajriba ishini

takomillashtirishning ta’lim samaradorligiga ta’sirini, xamda xaѐt faoliyati xavfsizligi masalalarini ham o‘rganib chiqdim. Xulosa qilib aytganda, ma’ruza ishlarini takomillashtirilganda uning sxemasi, bajarish tartibi, ishlatiladigan o‘lchash asboblarini zamonaviy turlaridan foydalaniladi, bu darsning samaradorligini oshishiga olib keladi.

TAKLIFLAR.

1. 
   Amaliy mashg’ulotlar paytida o’quvchilarni guruhlara bo’lgan holda ikkita pedagog tomonidan mashg’ulotlar alohida xonalarda o’tilsa o’quvchilar uchun samarali bo’lar edi.
   

ADABIYOTLAR

1.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 26 dekabrdagi qarori “O’zbekiston Respublikasining 2017 yilga mo’ljallangan Investititsion dasturi to’risida” gi PQ-2697

2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 29 maydagi “Elektr energiya va tabiiy gaz yetkazib berish hamda iste’mol qilish soxasida to’lov intizomini yanada mustaxkamlash, shuningdek, ijro ishi yuritish tizimini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risida” gi

PF-5059-son FARMONI.

3. S.K.Kamolov., T.K.Jabborov. Sanoat korxonalarining elektr ta’minoti. Farg’ona, 2002 yil.

4. Rojkova L.D. Stantsiya va podstantsiyalarning elektr asbob uskunalari. O’qituvchi,1986 yil.

5. Герасименко А.А. Передача и распределение электрической энергии. Учебное пособиya, Феникс, 2008 год.

6. Миносеев Ю.Л. Электроснабжение промышленных предприyaтий. М. Энергиya. 1993 год.

7. Elektr qurilmalarini tuzilish qoidalari (PUE) Toshkent, DI Uz EnergoNazorat 2007 yil.

8. Солдаткина Л.А. Электроснабжение городов. М. Энергоатомиздат. 1990 г.

9. Пособие к курсовому и дипломному проектированию для электроэнергетических специальностей. М. Высщаяшкола. 1985 год.

10. ImomnazarovA.I. Sanoatkorxonalarielektrjixozlari. T. SHarқ, 2005 yil.

11. Aripov N.M., Kamalov S., Jobborov T.K. Sanoat korhonalari va qurilmalarining elektr ta’minoti. T. Sharq. 2005 yil.

12. QudratovO. Hayot faoliyati xavfsizligiT, Mexnat, 2004 y.

13. Sayt: www.energystrategy.ru

14. http://www.eltech.ru

15. http://www.ziyonet.uz

16. http://energokniga.ru/book1063.html;

17. http://rsatom.ru/energo_res/elektrores64.htm;

18. http://atomas.ru/turbina/oarkot31.htm;