|
1.2 Iqtisodiy o'sish omillari
Iqtisodiy o'sish omillari ko'pincha iqtisodiy o'sish turlari bo'yicha guruhlanadi. Ekstensiv omillarga kapital, mehnat xarajatlarining oshishi (ba'zi hollarda er yoki tabiiy resurslar ajratiladi, ammo sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun ular iqtisodiy o'sishning muhim omillari emas deb hisoblanadi), intensiv omillarga texnologik taraqqiyot, iqtisodiyot kiradi. miqyos, ishchilarning ta'lim va kasbiy darajasini oshirish, harakatchanlikni oshirish va resurslarni taqsimlashni yaxshilash, ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish, tegishli qonunchilikni takomillashtirish va boshqalar, ya'ni ishlab chiqarish omillarining o'zini ham sifat jihatidan yaxshilashga imkon beradigan hamma narsa. va ulardan foydalanish jarayoni. Ba'zan iqtisodiy o'sishning mustaqil omili sifatida yalpi talab ishlab chiqarishni kengaytirishning asosiy katalizatori sifatida ajralib turadi.
Iqtisodiy o'sishni tavsiflash uchun bir qator ko'rsatkichlar qo'llaniladi, ular yordamida ishlab chiqarishning alohida omillarini qo'llash samaradorligi o'lchanadi.
Iqtisodiyot nazariyasida yalpi taklif tomonida joylashgan omillarni ajratib ko'rsatish odatiy holdir. Ikkinchisiga quyidagilar kiradi:
a) tabiiy resurslarning miqdori va sifati;
b) mehnat resurslarining miqdori va sifati;
v) o'z kapitalining miqdori;
d) ilmiy-texnikaviy taraqqiyot (texnologiya) darajasi.
Faktorlardan yalpi talab yetishtirilgan milliy mahsulotning realizatsiyasi bog'liq, ya'ni. yalpi talabning barcha elementlari barcha ortib borayotgan resurslar uchun to'liq bandlikni ta'minlashi kerak. Bundan tashqari, yalpi talab bilan bog'liq omillarga resurslarni samarali taqsimlash kiradi.
Eng muhim omil - bu mehnat xarajatlari. Bu omil birinchi navbatda mamlakat aholisining soni bilan belgilanadi. Biroq, aholining bir qismi mehnatga layoqatli aholi soniga kirmaydi va mehnat bozoriga kirmaydi, unga talabalar, pensionerlar, harbiy xizmatchilar va boshqalar kiradi. Ishlamoqchi bo'lganlar ishchi kuchi deb ataladiganlarni tashkil qiladi. Bundan tashqari, ishchi kuchining tarkibi ishsizlarni o'z ichiga oladi, ya'ni. ishlash istagi bor, lekin ish topa olmaganlar.
Biroq, ishchilar soni bo'yicha mehnat xarajatlarining o'zgarishi ishlarning haqiqiy holatini to'liq aks ettirmaydi. Mehnat xarajatlarining eng aniq ko'rsatkichi ish vaqtining umumiy xarajatlarini hisobga olish imkonini beradigan ishlagan odam-soat sonining ko'rsatkichidir. Ish vaqtining narxining oshishi bir qator omillarga bog'liq: aholining o'sish sur'ati, ishlash istagi, ishsizlik darajasi, pensiya nafaqalari darajasi va boshqalar. Barcha omillar vaqt o'tishi bilan va mamlakatlar bo'ylab o'zgarib, stavkalar va darajalarda dastlabki farqlarni keltirib chiqaradi iqtisodiy rivojlanish.
Miqdoriy omillar bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonida mehnat sifati va shunga mos ravishda mehnat xarajatlari muhim rol o'ynaydi. Ishchilarning ma'lumoti va malakasi oshishi bilan mehnat unumdorligi oshadi, bu esa iqtisodiy o'sish darajasi va sur'atlarining oshishiga yordam beradi. Boshqacha qilib aytganda, mehnat xarajatlari ish vaqti va xodimlar sonini ko'paytirmasdan, faqat ishchi kuchi sifatini oshirish orqali kengayishi mumkin.
Iqtisodiy o'sishning yana bir muhim omili kapital - bu uskunalar, binolar va inventardir. Asosiy kapital shuningdek, uy-joy fondini ham o'z ichiga oladi, chunki uyda yashovchi odamlar uylar tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlardan foydalanadilar.
Zavod binolari va idoralar o'z jihozlari bilan ishlab chiqarish omillari hisoblanadi, chunki ko'proq mashinalar bilan qurollangan ishchilar ko'proq mahsulot ishlab chiqaradi. Inventarizatsiya ham ishlab chiqarishga hissa qo'shadi.
Kapital xarajatlar to'plangan kapital miqdoriga bog'liq. O'z navbatida, kapitalning to'planishi jamg'arish tezligiga bog'liq: jamg'arish tezligi qanchalik yuqori bo'lsa, sarmoya miqdori shunchalik ko'p (boshqa narsalar teng) bo'ladi. Kapitalning daromadi to'plangan aktivlar hajmiga ham bog'liq - ular qanchalik katta bo'lsa, shuncha kam, boshqa narsalar teng bo'lsa, kapitalning o'sish sur'ati, uning o'sish sur'ati.
Shuni yodda tutish kerakki, bitta xodimga keladigan asosiy kapital miqdori, ya'ni. kapitalning mehnatga nisbati mehnat unumdorligi dinamikasini belgilovchi hal qiluvchi omil hisoblanadi. Agar ma'lum bir davrda kapital qo'yilmalar hajmi oshgan bo'lsa va ishchi kuchi soni ko'proq o'sgan bo'lsa, unda har bir ishchining kapital-mehnat nisbati pasayganligi sababli mehnat unumdorligi pasayadi.
Yer, toʻgʻrirogʻi, tabiiy resurslarning miqdori va sifati iqtisodiy oʻsishning muhim omili hisoblanadi. Ko‘rinib turibdiki, turli xil tabiiy resurslarning katta zahiralari, unumdor yerlarning mavjudligi, qulay iqlim va ob-havo sharoiti, mineral-energetika resurslarining katta zaxiralari mamlakatimiz iqtisodiyoti yuksalishiga salmoqli hissa qo‘shmoqda.
Biroq, mo'l-ko'l tabiiy resurslarning mavjudligi har doim ham iqtisodiy o'sishning o'zini o'zi ta'minlaydigan omil emas. Misol uchun, Afrika va Janubiy Amerikaning ba'zi mamlakatlari tabiiy resurslarning sezilarli zaxiralariga ega, ammo hali ham qoloq mamlakatlar ro'yxatida. Demak, resurslardan unumli foydalanishgina iqtisodiy o‘sishga olib keladi.
Iqtisodiy o‘sishni to‘xtatib turish sabablari sifatida ko‘pincha resurslar va ekologik cheklovlar, ishlab chiqarishning o‘sishi bilan bog‘liq ijtimoiy xarajatlarning keng doirasi, shuningdek, hukumatning samarasiz iqtisodiy siyosati keltiriladi.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti iqtisodiy o'sishning muhim dvigatelidir. U ishlab chiqarish jarayonini takomillashtirishni tavsiflovchi bir qator hodisalarni qamrab oladi. Ilmiy-texnikaviy jarayon texnologiyalarni takomillashtirishni, ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etishning yangi usullari va shakllarini o'z ichiga oladi. Ilmiy-texnika taraqqiyoti mahsulotning yakuniy hajmini oshirish uchun ushbu resurslarni yangi usulda birlashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga, qoida tariqasida, yangi, samaraliroq tarmoqlar paydo bo'ladi. Samarali ishlab chiqarish hajmining oshishi iqtisodiy o‘sishning asosiy omiliga aylanmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
