O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi iqbol meliqo’ziyev

Fotoelektrik kolorimetrning tuzilish prinsipi 
Uch zonalikli fotoelektrik kolorimetrlar (rang o‗lchagichlar - svetomerы) 
ixtiyoriy jismlar va yorug‗lik manbalarining ranglarini o‗lchashga yaroqlidir.
Zonali filtrlari 
bо‗lgan turel 
Galvanometr 
Fotoelement 
Ёруғлик 
Yoru
g‘
li
k 

---

140 
3.9. Rang koordinatlari tizimlari 
Rangni o‗lchash qanday maqsadlarga hizmat qilinishiga bog‗liq holda ranglar 
koordinatlarining har xil tizimlari qo‗llaniladi. Rang – uch o‗lchamli kattalik 
bo‗lganligi sababli ranglarni o‗lchashning hamma tizimlari uch koordinatli bo‗ladi.
a) A, P, L tizimi (rang tusi, to‗yinganlik va yorqinlik darajasi). Bu tizimning 
koordinatlari bo‗lib rangning uchta asosiy tavsifi – rang tusi (A), to‗yinganlik (P) va 
yorqinlik darajasi (L) hisoblanadi. Bu tizim ranglarni faqat tavsiflari bo‗yicha 
taqqoslash kerak bo‗lgan hollardagina qo‗llaniladi. 
Bu tizimning boshqa tizimlarga qaraganda ustunligi shundaki, uning 
koordinatlari rang to‗g‗risida eng ko‗p yaqqol tasavvur beradi. Rangni qayd qilishga 
misol: X = 620 nm., R - 20%; L = 40%. Bundan bu rang to‗q sariq, kuchsiz 
to‗yingan, inson terisining qaytarish koeffitsientiga taxminan teng och rangli 
ekanligini ko‗rish qiyin emas; 
b) QYaK tizimi (qizil, yashil, ko‗k). Bu tizimning koordinatlari bo‗lib rangni 
tashkil etuvchi uchta additiv – uchta asosiy ranglar qizil, yashil va ko‗k ranglarning 
miqdori hisoblanadi. Bularni qo‗shish bilan berilgan rang aniq hosil qilinishi 
mumkin. Bu tizim etalon sifatida qabul qilingan uchta asosiy ranglar yordamida 
additiv yo‗l bilan rangni hosil qilish formulasini beradi deyilsa ham bo‗ladi. 
v) HQS (havorang, qirmizi, sariq) tizimi. Bu tizimning koordinatlari uchta – 
havorang, qirmizi (to‗q qizil) va sariq rangli bo‗yoqli qatlamlarning optik zichliklari 
ko‗rinishidagi uchta subtraktiv tashkil etuvchilari bo‗lib, bular yordamida berilgan 
rang subtraktiv yo‗l bilan hosil qilinishi mumkin. Bunda berilgan tizimda etalon 
sifatida qabul qilingan ma‘lum spektral tavsifli atalgan ranglarning uchta yorug‗lik 
filtrlari nazarda tutilmoqda. 
g) X, U, Z (iks, igrek, zet) xalqaro tizimi. Bu tamoyil jihatdan QYaK 
tizimining o‗zi bo‗lib, farqi shundaki, bunda asosiy sifatida uchta shartli ranglar – 
qizil (X), yashil (Y) va ko‗k (Z) qabul qilingan va ular shunday spektral tavsiflarga 
(noreal) ega bo‗lishligi kerakki, agar bu ranglar mavjud bo‗lganda spektrdagi 
ranglariga qaraganda ancha to‗yinganroq bo‗lib ko‗rinar edi. 

---

141 
Bu ranglarni asosiy deb qabul qilinishiga sabab, bular yordamida ixtiyoriy 
yuqori to‗yinganlikdagi (spektral ranglarni ham qo‗shib hisoblaganda) ranglarning 
formulalarini qayd qilish mumkin bo‗ladi. QYaKning real ranglari umuman olganda 
yuqori to‗yingan ranglarni o‗lchashga yaroqsiz hisoblanadi, chunki ularning hech 
qanaqa aralashmasi bilan uchta boshlang‗ich rangga nisbatan ko‗proq to‗yingan 
rangni hosil qilish mumkin emas. Shu sababli to‗yingan ranglarning katta guruhi, shu 
jumladan tozaligi 100% bo‗lgan hamma spektral ranglar asosiy real ranglarni 
aralashtirish bilan asliday hosil qilish mumkin emas va demak, o‗lchash xususiyatga 
ega emas. 
Rang formulasiga taaluqli asosiy ranglarning nisbiy miqdorlarini kichik harflar 
x, u, z bilan belgilash qabul qilingan. Unda F rang uchun rang tenglamasining 
umumiy ko‗rinishi berilgan tizimda quyidagicha bo‗ladi: 
F = xX + yY + zZ, 
bu yerda x, u, z uchtarang koeffitsientlari (yoki rangning nisbiy komponentlari) 
deyiladi.
X, U, Z tizimi matematik hisoblash asosida qurilgan bo‗lib, asosiy ranglar bilan 
ham musbat, ham manfiy kattaliklarda amallar bajarish imkoniyatini beradi. Buni, 
qo‗polroq ravishda, shkalasi chekli, masalan 1 kg, og‗irlikni o‗lchashga 
mo‗ljallangan prujinali savdo tarozilariga o‗xshatish mumkin. Bunday tarozilarda 
posangi pallasiga «manfiy og‗irlikli» tosh qo‗yib, kattaroq og‗ir yuklarni ham 
o‗lchash mumkin.