O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi iqbol meliqo’ziyev

Bir xil energetik ravshanlikli ranglar 
 
Biroq, mana shu ranglar spektral sezgirliklari boshqa qabul qilgichlarga ta‘sir 
ko‗rsatsa, masalan, rasmda ko‗rsatilgan ko‗z, fotoeement yoki plenkaning 
fotoqatlami, unda bu qabul qilgichlarning bitta va shu rangga bo‗lgan reaksiyalari 
bir xil bo‗lmaydi. Masalan, B rang pozitiv plenkaga nisbatan to‗q, ko‗zga nisbatan 
esa eng och bo‗ladi. 
Yorug‘likni har xil qabul qilgichlarning spektral sezgirligi 
Rangning ravshanligi undan ta‘sirlanayotgan qabul qilgichning turi bo‗yicha 
nomlanadi. Qabul qilgich ko‗z bo‗lgan holda rangning VIZUAL ravshanligi 
to‗g‗risida, fotoelektrik eksponometr bo‗lgan holda FOTOMETRIK to‗g‗risida, 
400 700 400 700 400 700 400 700
Кўз Фотолемент Позитив пленка Изопанхром 

---

107 
plenkaning fotoqatlami yoki matritsa bo‗lgan holda FOTOGRAFIK ravshanlik 
to‗g‗risida aytiladi.
Yuqorida qayd qilingan qabul qilgichlarning rangga bo‗lgan reaksiyalari tabiati 
bo‗yicha har xil turli bo‗lishligiga qaramasdan – bitta holda bu his etish, boshqa 
holda galvanometrning strelkasini og‗diradigan fototok, uchinchi holda 
fotoqatlamning qorayishi yoki matritsaning ta‘sirlanishi – har doim ularni o‗lchash 
usullari topiladi. Bu bilan vizual va fotometrik baholash bo‗yicha ob‘ektning 
ravshanlikni fotografik qayd qilish bilan boshqarish imkoniyatini beradigan 
EKSPONOMETRIYa shug‗ullanadi. Agar fotoelementga fotoqatlamning spektral 
sezgirligi berilsa, u rangning fotografik ravshanligini o‗lchaydi.
Rangning foografik ravshanligi analitik shaklda quyidagicha ifodalanadi:
B = B
eλ
· S
λ
bu yerda: B
eλ
– rangning energetik ravshanligi, S
λ
– plenkaning yoki matritsaning 
spektral sezgirligi. 
Rangli sirtning energetik ravshanligining yoritilganlikka va qaytarish 
qobiliyatiga bog‗liqligi ifodalanadigan formulani bilgan holda 
B
eλ
= E
λ
· ρ
λ
bu yerda: E
λ
– ob‘ektni yoritayotgan yorug‗likning spektral tavsifi (yoritishning 
spektral tarkibi), ρ
λ
– jismning kaytarish qobiliyatining spektral tavsifi (qaytarish egri 
chizig‗i), B
eλ
kattalikni E
λ
·ρ
λ
ko‗paytma bilan almashtirib, fotografik ravshanlikning 
formulasining yoyilganroq ko‗rinishini hosil qilamiz:
B = E
λ
·ρ
λ
·S
λ
U holda rangning fotografik ravshanligi formulasi to‗liqroq ko‗rinishni oladi:
B = E
λ
·ρ
λ
·S
λ
· T
λ
, 
bu yerda T
λ
– yorug‗lik filtrining spektral o‗tkazishi. 
Tasvirga olish yorug‗lik filtri qo‗llanilganda, plenkaning nominal spektral 
sezgirligini (pasporti bo‗yicha) yorug‗lik filtrining spektral o‗tkazishiga 
ko‗paytmasiga teng bo‗lgan plenkaning effektiv spektral sezgirligini hisobga olish 
kerak.
S
efλ
=S
λ
· T
λ

---

108 
Shunday qilib, rangning fotografik ravshanligini aniqlaydigan to‗rtta asosiy 
omil hisobga olinadi: ob‘ekt yorug‗ligining spektral tarkibi (yorug‗lik manbasining 
rang haroratiga bog‗liq bo‗ladi), ob‘ektning spektral qaytarish qobiliyati, optikaning 
spektral o‗tkazishi va plenkaning (matritsaning) spektral sezgirligi. Fotografik 
ravshanlikning formulasi «rangning fotografik ravshanligi» tushunchasining fizik 
ma‘nosini tushuntirish uchun keltirilgan edi. Formulaga kirgan matematik simvollar 
kinoteleoperator o‗zining kundalik amaliyotida eksponometriyada to‗qnash keladigan 
tasvirga olish jarayonining omillarni aks ettiradi. Rangning fotografik ravshanligini 
grafik holda uni spektr bo‗yicha zonali ajratib ham tasvirlash mumkin. Uning zonali 
kattaliklari tashkil etuvchilarning manzarasini hosil qilish uchun tasvirga olish 
jarayonining to‗rtta asosiy omillari – tasvirga olish ob‘ekti, yoritish, optika va 
plenkaning (matritsaning) zonali grafiklarini bir biriga ko‗paytirish kifoya qiladi. 
Hosil bo‗lgan grafikaning umumiy yuzasi ob‘ekt rangining fotografik ravshanligining 
kattaligiga proporsional bo‗ladi. Mana shunday yo‗l bilan tasvirga olish 
sharoitlarining ma‘lum tavsiflarida ob‘ektning fotografik tasvirida ob‘ekt tuslarining 
kontrastlari 
osongina 
hisoblaniщi 
mumkin. 
Bunday 
hisoblash 
dastlabki 
yaqinlashishda yetarlicha aniq bo‗ladi. Bu usul tasvirga olishning ma‘lum 
sharoitlarida negativning zichligini oldindan ko‗ra bilish imkoniyatini beradi, 
fotoqatlamning qorayishining ma‘lum zichligi bo‗yicha esa tasvirga olish obektining 
hossalari haqida muhokama qilish mumkin bo‗ladi. Xususan astrofizika bunday 
usuldan keng foydalanadi.