O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi guliston davlat universiteti

O`zbekistonda qishloq xo`jaligida kooperatsiya munosabatlarini qaror toptirishda bozor mexanizmlarini keng joriy qilish masalalari
Kooperatsiyani rivojlantirish va agrosanoat integratsiyasi sohasidagi tadqiqotlarning nazariy va uslubiy asoslari mahalliy va xorijiy qishloq xo`jaligi iqtisodiyoti sohasidagi olimlarining asarlarida o`z aksini topgan. O`tish davrida qishloq xo`jaligi kooperatsiyasini rivojlantirishning ilmiy asoslarini yaratishda rus olimlari: A. A. Nikonov, I. N. Buzdalov, V. D. Marto`nov, A. V. Petrikov, E. V. Serova, G. I. Shmelev , R. G. Yanbo`x. A. V. Chayanov, N. D. Kondratiev, M. I. Tugan-Baranovskiy hamda mahalliy R.Xusanov, T.Farmonov, N.Xushmatov, F.Nazarov, Q.Choriev kabi o`zbek olimlari kooperatsiyaning klassik tamoyillariga tayanib, ularni zamonaviy sharoitga qarab rivojlantirib, kooperatsiyani rivojlantirish yo`nalishlari va qishloq xo`jaligida uni qayta tiklash yo`llarini izchil qo`llab-quvvatlagan holda ular tomonidan kontseptual yondashuvlar asoslab berildi.
Ko`plab rivojlangan mamlakatlarda qishloq xo`jaligini asosan fermer xo`jaliklari tashkil etadi. Bir qator mamlakatlarda ushbu faoliyat sohasi 100% fermer xo`jaliklari tomonidan ta`minlanadi. Samaradorlikni oshirish uchun fermer xo`jaliklari kooperativlarga birlashtiriladi. Kooperatsiya iqtisodiy ko`rsatkichlarni yaxshilashga yordam beradigan maxsus vositadir. O`zbekistonda ayniqsa meva-sabzavot mahsulotlarini ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va sotish sohasidagi ilg`or tajriba tahlili ushbu mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarning kooperatsiyasini rivojlantirishni samarali rag`batlantirish zarurati mavjudligini ko`rsatmoqda.
Qishloq xo`jaligi kooperativi deganda – qishloq xo`jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari bo`lgan fermer, dehqon xo`jaliklari va tomorqa er egalari tomonidan birgalikda ishlab chiqarish yoki boshqa xo`jalik faoliyatini yuritish uchun o`zlarining moddiy va boshqa ehtiyojlarini qondirish maqsadida ixtiyoriy ravishda mulkiy pay badallarini birlashtirish asosida tashkil etilgan tashkilot tushuniladi.
Kooperatsiyaning o`ziga xos xususiyati shundaki, qishloq xo`jaligi ob`ektlari o`z faoliyatini amalga oshiradigan mustaqil su`bekt sifatida namoyon bo`ladi. Kooperativ davlat oldida fermerlarning huquq va manfaatlarini himoya qilishga ko`maklashadi. Qishloq xo`jaligi kooperativlari qishloq xo`jalik korxonalarining eng katta guruhini tashkil qiladi. Shunga ko`ra, qishloq xo`jaligi kooperativlarining roli o`z manfaatlarini himoya qilish sifatida belgilanishi kerak.
Qishloq xo`jaligi kooperativlari manfaatlarini huquqiy himoya qilish bilan ijobiy iqtisodiy natijalarga erishish mumkin.
O`zbekistonda qishloq xo`jaligi kooperativlarini tashkil etish va ularni samarali ishlashi bilan bog`liq ko`plab hal etilmagan muammolar mavjud. Xususan, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2020 yil 24 yanvar kuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga yo`llagan Murojaatnomasida qishloq xo`jaligida quyidagi xatoliklarga to`htalib o`tdi:
- Iqtisodiyotimiz rivojini, aholi bandligi va daromadlari o`sishini ta`minlaydigan eng muhim sohalardan biri bo`lgan qishloq xo`jaligini strategik yondashuvlar asosida taraqqiy ettirish zarur;.
- tarmoqdagi hozirgi o`sish sur`atlari bizni mutlaqo qoniqtirmaydi. Bu borada bozor mexanizmlarini keng joriy qilib, fermer va dehqonlar manfaatdorligini oshirmas ekanmiz, biz kutgan sezilarli o`zgarish bo`lmaydi.
Shu bois, paxta va g`alla etishtirishga davlat buyurtmasini bekor qilib, ushbu mahsulotlarni bozor tamoyillari asosida xarid qilish tizimiga bosqichma-bosqich o`tamiz.
Agar bu yo`ldan bormasak, fermer va dehqonlarimizga mahsulot etishtirishda erkinlik bo`lmaydi, ular o`zi kutganday manfaat ko`rmaydi, hokimlarning esa ish uslubi o`zgarmaydi.
- qishloq xo`jaligini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash jamg`armasini isloh qilib, agrar sohaning boshqa tarmoqlariga ham, arzon kreditlar ajratish yo`lga qo`yilishini ta`kidladi;
Ushbu islohotlarimizning huquqiy asosi bo`lgan “Kooperatsiya to`g`risida”gi yangi qonunni tezroq qabul qilish qishloq xo`jaligida bozor mexanizmlarini qaror toptirish orqali kooperatsiya munosabatlarini rivojlantirish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Qulay sharoitlarda qishloq xo`jaligi kooperativlari uy xo`jaliklarining moddiy muammolarini hal qilish va shu bilan birga butun qishloq xo`jaligining iqtisodiy samaradorligini oshirishga qodir.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 14 martdagi «Meva-sabzavotchilik sohasida qishloq xo`jaligi kooperatsiyasini rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qarori imzolandi. Qarorga muvofiq [3]:
- ixtiyoriy va pay asosida ishtirok etish tamoyillarida mustaqil va o`zaro bog`liq qishloq xo`jaligi korxonalari, fermer, dehqon xo`jaliklari va tomorqa er egalarining kooperatsion birlashish instituti yaratiladi;
- 2019−2020 yillarda tajriba-sinov tariqasida meva-sabzavot mahsulotlarini ishlab chiqarish, tayyorlash, saqlash va sotish bo`yicha birgalikdagi faoliyatni amalga oshirish uchun G`allaorol, Zomin, Bulung`ur, Urgut, Oltiariq, Quva, Qibray va Parkent tumanlarida qishloq xo`jaligi birlashmalari tashkil etiladi;
- 2020 yil 1 dekabrga qadar tajriba-sinov yakunlariga ko`ra qishloq xo`jaligi birlashmalarining kooperatsion birlashish institutini boshqa hududlarda ommalashtirish bo`yicha taklif kiritiladi.
Qishloq xo`jaligi birlashmalari a`zolarining er maydonlari optimallashtirilishi va olib qo`yilishi mumkin emas. Er kodeksida nazarda tutilgan holatlar bo`yicha a`zolarning erini olib qo`yish faqat sud qarori asosida amalga oshiriladi[1].
Qishloq xo`jaligi birlashmalari qishloq xo`jaligi ekinlarini joylashtirish va ularni almashtirish to`g`risidagi qarorlarni mustaqil ravishda qabul qiladi.
Qishloq xo`jaligi kooperatsiyasi amaliyoti O`zbekistonda o`tgan asrning 90-yillarida keng tarqalgan edi. Biroq iqtisodiyot transformatsiyalanishi va bozor mexanizmlariga o`tilganligi sababli qishloq xo`jaligi kooperativlari norentabel bo`lib qoldi. Boshqa tomondan, vaqt o`tishi bilan normativ baza eskirdi. Bunday holat davlatning ushbu iqtisodiy faoliyat shaklini «jonlantirish» bo`yicha aniq choralar ko`rishiga zamin yaratdi.
O`zbekistonda qishloq xo`jaligida mayda tovar ishlab chiqaruvchilarning kooperatsiyaga to`liq birlashtirilmaganligi, huquqiy asoslarni tashkiliy tuzilmaviy mexanizlari amalda ishlamayotgani oqibatida qishloq xo`jaligida jumladan meva-sabzavot etishtirish, qayta ishlash va realizatsiyasi bo`yicha hozirgi holatni tahlil qilib ko`raylik.
So`nggi yillarda mamlakatda qishloq xo`jaligi sohasi faol isloh qilinmoqda. Shunga qaramasdan, jahon bozorida meva-sabzavot mahsulotlari savdosi 205 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bir paytda, respublikaning mazkur bozordagi ulushi bir foizga ham etmayapti. Ushbu mahsulotlaring mamlakat eksporti tarkibidagi ulushi esa atigi 7 foizni tashkil qiladi.
O`zbekiston meva-sabzavot mahsulotlarini ishlab chiqarish (etishtirish) va ularning tashqi bozorlarga eksportini rivojlantirishda ulkan salohiyatga ega. Ammo shuni unutmaslik kerakki, salohiyat va uni amalga oshirish ikki xil tushuncha. Ishlab chiqarish (etishtirish) hajmining o`sishi avtomatik ravishda eksport hajmini ko`payishiga olib kelmaydi. Sababi, eksportda avvalambor, potentsial iste`molchiga qaysi mahsulot kerakligini va uning ehtiyojini tushunish kerak. Shuningdek, haqiqiy iste`molchi kim va u qaysi mamlakatlarda yashaydi kabi savollarga ham javob bo`lishi kerak.
O`zbekistonda meva-sabzavot mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar (fermer, dehqon xo`jaliklari va tomorqa er egalari) kooperativlarga birlashtirilmaganligi oqibatida tabiiy jarayonlar natijasida to iste`molchilarga etkazib berilayapti xalos. (11-rasm).
Shu o`rinda mayda tovar ishlab chiqaruvchilar (fermer, dehqon xo`jaliklari va tomorqa er egalari)ning muammolariga to`htalib o`taylik:
- urug`lar, o`g`itlar, yoqilg`i-moylash materiallari, ozuqa va h.k sotib olish uchun katta xarajatlar va moliyaviy resurslarning etishmasligi;
- o`z qishloq xo`jaligi texnikasi, uskunalari, transport vositalari yo`qligi, ulardan ijaradan foydalanish;
- ishlab chiqarilgan mahsulotlarning kafolatlangan sotilishi va ularni bozorga yoki qayta ishlash korxonalariga etkazib berish imkoniyati yo`qligi;
- investitsiya qilingan mablag`larni qoplamaydigan arzon narxlar;
- ishlab chiqarish hajmi, chorva mollari, garov ta`minoti yo`qligi va boshqa mezonlar tufayli davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash choralari (investitsiya subsidiyalari, imtiyozli kreditlar va boshqalar) mavjud emas;