|
oshirish, diniy tao
milga ko‗ra ruxsat etiladigan hamda taqiq etiladigan kunlar belgilab
qo‗yilgan. Respublika davridan yil hisobi oliy mansab- dor shaxs - konsullar nomi bilan
yuritilgan. Konsullar ro‗yxati konsul fastlari deb atalgan. Rim lashkarboshilarining o‗tkaz - gan
zafar tantanalarini hisobga olib borish zafar fastlari deb nomlangan. Bundan tashqari, Rim
kohinlari boshlig‗i Buyuk pontifik har xil tabiat belgilari (quyosh va oy tutilishlari), alo hida
bayramlar, urushlar, non narxining ko‗tarilishi va h.k yozib borgan. Bu Rim tarixiy
hikoyasining ilk janri bo‗lib, yil bo‗yicha yozilgan yozuvlar, annallar (annales) yoki
yilnomalar deb atalgan. Bunday yilnomalar mil.avv. V-IV asrlardan tuzil- gan. Mil.avv. 320-
yildan Buyuk pontifik Publiy Mutsiy tomonidan «Buyuk yilnomalar» nomi bilan 80 kitobda
jamlangan. Ular Rim shahriga asos solinishidan boshlanib, Rim tarixi bo‗yicha asosiy manba
hisoblanadi. Qadimgi Rimda mashhur kishilar sharafiga qisqa yozuvlar (elogiyalar) tuzilgan.
Mil.avv. III asrdan Rim xalqaro siyosatda yetakchi rol o‗ynashi bilan uning tarixi to‗g‗risida
boy ma‘lumotlar to‗plana boshlandi.
Mil.avv. II asrda Polibiy kabi yunon yozuvchilarining asarlari Rim tarixini o‗rganishda
katta ahamiyatga ega bo‗ldi. Rim- dagi fuqarolar urushi davri Gay Sallyustiy Krispning tarixiy
monografiyalarida aks etdi («Katalina fitnasi», «Yugurta uru- shu»). Rim respublikasining
so‗nggi davridagi yirik siyosiy ar- boblar Sitseron va Sezarning asarlari, ilk imperiya davrida
Tit Liviyning Rim tarixi, milodiy I asrda Velley Paterkulning ham shu nomdagi asarlari
yaratildi. Tit Liviyning shaharga asos solganidan «Rim tarixi» asari tarixida Rimning ichki va
tashqi siyosati, diniy hayoti to‗g‗risida boy ma‘lumotlar berilgan. Vel- ley Paterkulning ikki
jildli asarida Rim butun dunyo markazi sifatida tasvirlangan.
Mil.avv. I asr so‗nggida Rimda yashagan galikarnaslik yunon Dionisiyning «Rim
qadimiyatlari» nomli 20 ta kitobida Rimning ilk etnik, ijtimoiy-siyosiy va madaniy tarixi
batafsil tasvirlana- di. Bu kitoblardan 9 tasi to‗la saqlanib qolgan bo‗lib, mil.avv. 442 -yilgacha
bo‗lgan voqealar bayon qilinadi. Rim tarixshunos- ligining eng yirik vakili Tatsit (milodiy I
asr II yarmi - I asr bosh- lari) asarlarida milodiy I asrdagi voqealar va Rim tarixiga oid german
qabilalari to‗g‗risida qimmatli ma‘lumotlar berilgan.
II-IV asrlar tarixiga oid asarlar to‗la saqlanmagan. Ularning ichida IV asrda tuzilgan
«Avgustlar tarixi yozuvchilari», «Impe- ratorlar tarjimayi hollari» kabi to‗plamlarni ko‗rsatish
mumkin.
So‗nggi imperiyaning yirik tarixchisi Ammian Martsellin asar- larida tarixiy voqealar milodiy
378-yiligacha bayon qilingan. Qadimgi Rim tarixi bo‗yicha muhim ma‘lumotlar yunon mu-
alliflari: Plutarx (mil.avv. II asr), Appian (II asr) va Dion Kassiy (III asr) asarlarida mavjud.
Bundan tashqari, tarixiy voqealarning borishini tiklash uchun Askaniy Pedian (milodiy I
asri), Lutsiy Anney Flor (II asr), Evtropiy (IV asr) kabi imperiya davri yozuvchilarining yirik
asarlari, har xil kompendiyalar, yozuvchilarning yirik asarlari, xronografiyalar va obzorlarni
ko‗rsatish mumkin.
Rim shahrining arxeologik yodgorliklari alohida ahamiyat- ga ega. Bu yerdan topilgan
qabrlar, uy-joylar, jamoat bino- lari, mudofaa devorlari, Rim forumi va suv quvurlari muhim
arxeologik manba bo‗lib xizmat qiladi. Rim porti Ostiya to‗la o‗rganilgan. Rimdagi Kolizey,
hammomlar qoldiqlari, Trayan kolonnasi, Rim devori qoldiqlari saqlanib qolgan. Shimoliy Af-
rikada, Fransiyaning janubida, Ispaniya, Suriya hududida qa- dimgi rim davriga tegishli
me‘moriy inshootlar qoldiqlari saqla- nib qolgan. Italiyalik arxeologlar hozirgi kungacha bu
yodgor- liklarni tarixiy-madaniy jihatdan to‗la tadqiq qilib, Rim tarixini qayta tiklashda ilmiy
jihatdan qimmatli bo‗lgan 100 ga yaqin tadqiqotlarni e‘lon qildilar.
Milodiy 79-yil 24-avgustda Vezuviy vulqoni otilib, Pompey va Gerkulanum shaharlari lava
kulining qalin qatlamlari ostida qoldi. 1748-yil Pompey shahrini qazish boshlanib, ko‗chalar,
maydonlar va uylar ochila boshlandi. Pompeyda teatr binosi, amfiteatr, ibodatxonalar,
hammomlar, sport maydonlari, sha- harning bosh maydoni - forum qazib ochilgan. Rimning
etrusk- lar davri, respublika va imperiya davrlarida dinga munosabati- ni qimmatli
69
ma‘lumotlar mavjud bo‗lgan qadimgi kohinlar kol- legiyasi jadvallari, qabrtosh yozuvlari,
nasroniy dini kitoblari, nasroniy tarixchilarning asarlari orqali bilish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
