O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi guliston davlat universiteti

Xromosomalarning soni- Ma’lum bir tur o’simlik va hayvon uchun xromosomalar soni doimiydir. Ko’pchilik organizmlar ikkita gametalarning bir-biri bilan qo’shilishi-birlashishi natijasida rivojlanadilar. Erkaklik va urg’ochilik gametalarida xromosomalar soni teng, gaploid sonda bo’ladi. Shuning uchun organizmlarning tana hujayralarining xromosomalari soni undan ikki marta ko’p diploid sonda bo’ladi ( somatik sonda). Har bir gaploid to’plam xromosomalar n bilan, diploidlisi esa- 2 n bilan belgilanadi.
Xromosomalar soni diploid hujayralarda bir necha yuztagacha bo’ladi. (qirq quloq - Chioglossum vulgatum da 500 ta).

14.1 -rasm. Xromatin va xromosomaning strukturavuy tuzilishi
Xromosomalarning morfologik tuzilishida quyidagi qismlarni ko’rish mumkin
1. Sentromera- xromosomani ikki elkaga bo’ladi va ularni birikkan joyi hisoblanadi. Funksiyasi mitozdagi xromosomalarning xarakati bilan bog’liq. Sentromera xromosoma yelkalarining chegarasini belgilaydi va uni odatda birlamchi qisilma deyiladi.
Ko’pchilik hayvon va o’simlik xromosomalar bitta sentromerli (1ta qisilmali) bo’ladi. Ba’zilarida ikkita yoki bir nechta sentromera bo’lishi mumkin. Ba’zi xromosomalar esa, ko’rinadigan sentromeralarga ega emas( diffuziya holda). Bo’linish vaqtida sentromeralarga duk (vereteno) iplari birikadi.
2. Telomera- xromosomaning chekka qismi.
3. Yelkalar- uzunligi, sentrometalarning joylashishi va ikkilamchi tortmaning va yo’ldoshning bor yoki yo’qligiga qarab xromosomalarning bir nechta turlari mavjud.
1. Metosentrik (teng yelkali )-sentromera elkalarini teng qismga bo’ladi
2. Submetasentrik (bir oz teng bo’lmagan yelkali)
3. Akrosentrik (o’ta noteng)-xaddan tashqari noteng. Elkalaring sentromeraga yaqin joylashgan qismi proksimal, uzoq joylashgan distal deb nomlanadi.
4. Telosentrik (yo’ldoshli) xromosoma
4. Yo’ldoshlar (satellit)-yumoloq yoki oval tanacha bo’lib, nozik xromatin ipchasi bilan xromosomadan ajralgan bo’ladi. Yo’ldoshga ega bo’lgan xromosomalar yo’ldoshli deb nomlanadi.