O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti

2.1. Qurilish keramikasi mahsulotlari
Qurilish keramikasi materiallari va buyumlari qatoriga yirik va mayda donalik keramika massalari asosida olingan va imoratlar, turli muhan­dislik inshoatlari, yo’llar, suv va kanalizatsiya tarmoqlari qurili­shida ishlatiladigan materiallar kiradi. SHuningdek, qurilish keramikasi devorbop, tomga va fasadga oid keramika, pol plitkasi, kanalizatsiya uchun ishlatiladigan sopol quvurlar, kimyoviy chidamli keramika, filьtrlovchi kovak keramika, keramzit, agloporit va sanitariya qurilish sopol buyumlaridan tashkil topgan (2-jadval). 
Qurilish keramikasi mahsulotlari - mayda va yirik donalik keramika massalari asosida olingan va qurilishda ishlatishga mo’ljallangan g’isht va cherepitsa kabi materiallar. Loy g’isht va cherepitsa 5000 yil oldin ishlatila boshlangan. Keramik materiallar mustahkam, uzoqqa chidamli va dekorativ bo’lgani yana fan va texnika, bog’ va parklar, turli-tuman sohalar uchun xizmat qiluvchi inshoat­lar qurilishida, hamda tayyorlash oson bo’lganligi uchun keng qo’llaniladi. 
Gil-keramik materiallar olish uchun asosiy xom ashyo hisoblanadi. Gil asosan loysimon minerallardan tashkil topgan cho’kindi tog’ jinslariga kiradi. Loyli minerallar turli tarkibli juda mayda zarrachalarning (0,005 dan kam) bo’sh aralashmasidir. Bu minerallar o’z sirtida namni yaxshi adsorbtsiyalash (namni yutish va tutib turish) xususiyatiga ega. Loylardan loysimon minerallardan tashqari .yirikroq zarrachalar-chang (o’lchamlari 0,005…0,15 mm) va qum (o’lchamlari 0,015…5 mm) ham bo’ladi.
Gil tuproq. Suv bilan aralashtirilgan yopishqoq va plastik loy hosil qiluvchi va yuqori temperaturada suvga chidamli toshsimon ashyo hosil qiluvchi mayin cho’kundi tog’ jinslariga gil tuproq deyiladi.
Gil tarkibida dala shpati, ohaktoshlar parchalanmagan donalari shuningdek, temirli, organik va boshqa moddalar bo’lishi mumkin. Ohaktoshning gil tarkibidagi yirik donalari zararli aralashmalar xisoblanadi, so’ngra ohak havoda so’nadi va xajmi kengayib keramika buyumlarini yemiradi. Gillarning donador tarkibi turlicha bo’ladi. Gillar tarkibida xar xil o’lchamli zarrachalar bo’lishi ularning xossalariga sezialarli darajada ta’sir qiladi. Odatda gillarning tarkibida ko’pchilik xollarda kaolinitdan iborat.
Ular o’tga chidamlilik darajasiga qarab quyidagi guruxlarga bo’linadi.
1. O’tga chidamligi 1580⁰ S dan yuqori o’tga chidamli tuproqlar.
2.O’tga chidamligi 1350 - 1580 ⁰ ga bo’lgan qiyin eruvchi tuproqlar.
3.O’tga chidamli darajasi 1350 ⁰S dan past oson eruvchi tuproqlar.
Tuproqlar tarkibida kaolinit Al₂Oz^.2SiO₂^.2H₂O, montmorillonit Al₂O₃^.4SiO₂^.nH₂O, illit K₂O^.MgO^. 4Al₂O₃^. 7SiO₂^. 2N₂O, kvarts SiO₂ singari ashyolar va boshqa aralashmalar bo’ladi. Sopol ashyolarning texnologik va fizik-mexanik xossalri shu minerallar tarkibiga kiruvchi Al₂O₃, SiO₂Fe₂O₃, Na₂O, K₂O, CaO oksidlarni miqdor iga bog’liqdir.
Al₂O₃ (glinozem)-tuproqni plastikligini (yopishqoqligini) va mahsulotini o’tga chidamligini oshiradi.
SiO₂ (kremnezem)-tuproqni plastikligini pasaytiradi, mahsulotni mustahkamligini oshiradi.
Fe₂O₃ - tuproqni pishish temperaturasi intervalini qisqartiradi va mahsulotga tuk rang beradi.
CaO - tuproqni pishish intervalini qisqartiradi, mahsulotni o’tga chidamligi, sovuqqa chidamligi va mustahkamligini pasaytiradi.
Na₂O, K₂O - tuproqni pishish intervalini oshiradi, pishish teperaturasini pasaytiradi.
Loysimon minerallar loyga xarakterli xossalar beradi: loy namlan­ganda bo’kadi va plastiklashadi; nam loy quriganda hajmi kamayadi (cho’kadi) va gil tosh ko’rinishidagi mustahkam materialga aylanadi. Loyning plastik holatdan tosh ko’rinishiga o’tishi qaytuvchandir: tosh ko’rinishidagi loy namlanganda yana dastlabki holatga qaytadi. 
Loyda loysimon minerallar qancha ko’p bo’lsa, u o’ziga shuncha ko’p suv oladi, ko’proq bo’kadi, lekin qurishi qiyinlashadi va ko’p suv oladi, ko’proq bo’kadi, lekin qurishi qiyinlashadi va ko’p kirishadi. Bunday loylar «mayin» loylar deb ataladi. 
Tuproqlarni plastikligini, qoliplangan buyumlarni quritish va pishirish jarayonida xajm kichrayishini (chukishini) pasaytirish uchun tuproqka cho’ktirmaydigan qo’shimchalar qo’shiladi. Bunday qo’shimchalar sifatida kvarts qum, metalurgiya shlaklari, sopol ashyolarini siniqlari va shamyut (kuydirlgan tuproq) ishlatiladi.
Yoqilgini tejash, mahsulotlarni g’ovakdorligini oshirish va massasini kamaytirish uchun loy tarkibiga kuyib ketadigan qo’shimchalar qo’shiladi. Bunday qo’shimchalar sifatida yog’och qirindisi, arra to’foni, ko’mir va torf maydalari, qog’oz chiqindilari ishlatiladi.
Ba’zi bir sopol ashyolarni pardozlash va suv o’tkazmaslik xossasini oshirish uchun ularni yuzalari yupqa shishasimon qatlam bilan qoplanadi. Bu qatlamni glazur dab ataladi. Sopol materiallar yuzalaridagi noteksliklarni to’ldirish va tashqi ko’rinishini yaxshilash maqsadida angoblar ishlatiladi. Glazur va angoblar qiyin va oson eruvchi tuproqlarga turli qo’shimchalar qo’shib tayyorlrnadi. Ularni issiqlikdan kengayish koeffitsentlari sopol ashyonikiga teng bo’lishi kerak.
Loy tarkibida qum donachalari ko’p bo’lsa, bunday loyning bukishi va qisqarishi kamayadi, oson quriydi, lekin plastikligi kamayadi. Bunday loylar «dag’al» loylar deb ataladi.