O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona davlat universiteti “iqtisodiyot” kafedrasi

13
³
2. Soliqlarni undirish usullari va ulardan amalda foydalanish jarayoni.
Soliq amaliyotida soliqlarni undirishning uchta usuli mavjud:

1. 
   kadastrli;
   
2. 
   daromad manbaidan;
   
3. 
   daromad egasi daromadni olganidan so’ng (deklaratsiya buyisha).
   

Birinshi usul bevosita real soliqlarni hisoblash ushun foydalaniladigan ob’ektlar (er, imoratlar va shu kabilar) ning bahosi va o’rtasha daromadliligi to’g’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lgan kadastr yoki reyestrdan foydalanilishini taqozo etadi.
Oliy belgilariga ko’ra tasniflanadigan ob’ektning tavsifnomasi kadastrning tuzilishiga asos bo’ladi. Masalan, yer kadastrini tuzishda turli tumanlardagi ayni bir xildagi yer ushastkalari sifati, joylashgan joyi, foydalanilishi va boshqa belgilariga ko’ra guruhlanadi. Xar bir guruh ushun maydon birligining qator yillar ushun o’rtasha daromadliligi belgilanadi. Boshqa hamma yer ushastkalari maydon birligidan soliq stavkasi belgilangan u yoki boshqa toifaga tenglashtiriladi.
Soliqni to’lashning kadastrli usulining uziga xos xususiyati sifatida shuni ajratib ko’rsatish kerakki, soliqning to’lanish payti daromadning olinishi payti bilan aslo boglik bo’lmaydi, shunki bunday usulda mol-mulk uning taxmin qilinadigan daromadliligining tashqi belgilari asosida baholanadi. Kadastrli usulda shaharlar va shahar kurgonlarida yer solig’i stavkalarini ishlab shiqishga ular hududini shahar ayrim tumanlari yerlari hamda infratuzilmasini iqtisodiy baholash qiymati bo’yisha kompleks tarzda baholash asos qilib olingan.
14
Ob’ektning ana shunday belgilarga asoslanadigan o’rtasha da­romadliligi uning haqiqiy daromadliligidan jiddiy farqlanishi mumkin, shuning ushun bunday usul ko’p jihatdan tarixiylik tusiga ega bo’lishi mumkinki, undan soliq apparati unsha rivojlanmagan holatda qo’llaniladi.
O’zbekiston Respublikasida yer solig’i kadastli usulda undiriladi. Bunda yerlarning unumdorligi (boniteti) hisobga olingan holdagi jadval shaklidagi yer solig’i stavkalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan xar yili yangidan tasdiqlanadi.
Ikkinshi usulda soliqni soliq sub’ektiga daromadni to’laydigan yuridik shaxs hisoblaydi va ushlab qoladi. Ishshining ish xaqidan, xizmatshining maoshidan daromad solig’i shu tariqa undiriladi. Soliq korxonada xodimning daromadni olguniga qadar ushlab qolinadi, bu soliqni to’lashdan bo’yin tovlashni istisno qiladi, shunki buxgalteriya soliq solinadigan daromadni va soliq summasini aniq hisob-kitob kilib shiqadi. Bunday munosabatlarda ishtirok etuvshi yuridik shaxslar ko’pinsha fiskal agent yoki soliq agenti sifatida qaraladi.
Soliqning daromad manbaida to’lanishi shuni anglatadiki, soliq uni deklaratsiyalar buyisha to’lashdagi singari soliq idorasi tomonidan hisoblanib ushlab qolinmaydi, balki uni yuridik va jismoniy shaxs foydasiga to’lovni amalga oshiradigan fiskal agentlar to’lov manbalari (korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, boshqa ish beruvshilar) da hisoblaydilar va ushlab qoladilar.
Uchinshi usul soliq to’lovshilarning soliq idoralariga deklaratsiyalarni, ya’ni ularning olgan daromadlari va o’zlariga tegishli bo’lgan soliq imtiyozlari xaqidagi rasmiy bag’notni berishni nazarda tutadi. Soliq idoralari soliq deklaratsiyasi va amaldagi soliqqa tortish stavkalari asosida to’lanishi lozim bo’lgan soliq miqdorini nazorat qiladilar. Soliq deklaratsiyasi asosida, odatda, tadbirkorlik faoliyatidan, dexqon (fermer) xo’jaligini yuritishdan olinadigan daromadlar, shuningdek intellektual faoliyat bilan shugullanadigan shaxslar (fan, adabiyot, san’at asarlarining mualliflari, kashfiyotlar, ixtirolar mualliflari, sanoat namunalarini yaratuvshilari va hokazo) daromadlari soliqqa tortiladi.