Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

12 

 

                      Chek-chuk – laxtak-luxtak (arzon mato)  

                      Chik- chik – echkilarni chaqirishda qoʻllanadigan soʻz.  

          ―chek‖  soʻzi  XII-  XV  asrlarda  yaratilgan  adabiy    manbalarda  ancha  faol 

qoʻllangan.  Ayniqsa,  Alisher  Navoiy  asarlarida  bu  soʻzning  turli  ma’nolarini 

kuzatamiz. Ulardan ayrimlarini quyida koʻrib oʻtamiz:  

                         Toʻrt devon birla nazmi panj ganj,  

                         Dast berdi chekmayin anduhi ranj. (Lison ut- tayr)   

Chekib Xisrav dogʻI tigʻi zabonni,  

Yurub fath aylasa Hindustonni.  

                         Vale chekkanlar ushbu jomdin roh,  

Sarosar boʻldilar, Xusravgʻa maddoh  

(Jom-  istiora  tarzida  ―Farhod  va  Shirin‖  dostoni  mavzusi  tushunchasini  anglatib 

kelgan. Roh  esa  ,  may, koʻkimtir  va  xush isli  may. Navoiy  asarlarida  zikr  etilgan 

ma’noda va ―shodlik‖ ma’nosida uchraydigan bu arabcha soʻzni forsiy ―roh‖ soʻzi 

bilan almashtirib yubormaslik kerak.)   

Bu oʻrinda ―chek‖ soʻzining ―ichmoq‖  ma’nosida qoʻllanganini koʻrishimiz 

mumkin:  

 

 

Luf ayla oʻzum sori yoʻlum chek,  

 

 

Chekting chu yoʻlum tutib qoʻlum chek. (Layli va Majnun 14-bet)     

Alisher  Navoiyning  ―Layli  va  Majnun‖  dostonidan  keltirilgan  ushbu  bayt 

haqida  Shohida  Egamova  (TVDPI  oʻqituvchisi)  shunday  deydi:  ―Navoiy  yoʻl  va 

chek  soʻzlari  takroridan  unumli  foydalanib,  alohida-alohida  takrir  sanʻatini  hosil 

qilgan.  Bunda  shuningdek,  oʻzum,  yoʻlum,  qoʻlum  kabi  eski  oʻzbek  tilidagi  –um 

shaklidagi  egalik  ham  oʻziga  xos  shakldoshlik  asosida  yuqoridagi  badiiy  vositani 

---