Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

10 

 

Soʻzlar  butun  holda  arxaiklashishi  yoki  uning  biror  ma’nosi  arxaiklashishi 

mumkin.  Shunga  koʻra  ular:  a)  leksik  arxaizmlar;  b)  semantik  arxaizmlar  tarzida 

ikki xil boʻladi. 

Leksik arxaizmda soʻz eskiradi: gulgun, siymo (obraz). 

Semantik  arxaizmda  ma’no  eskiradi:  chechak  –  «gul»  ma’nosida  eskirgan, 

bekat – karvonlar toʻxtaydigan joy ma’nosida eskirgan, bag`ir – «jigar» ma’nosida 

eskirgan, davlat – «boylik» ma’nosida eskirgan. 

Arxaiklashish  iboralarda  ham,  grammatik  hodisalar  doirasida  ham  yuz  beradi. 

Iboralarning  arxaiklashishi  holati  koʻp,  lekin  grammatik  hodisalarning 

arxaiklashishi  ham  uchraydi:  dasti  alif  –lom  qilib,  gardonini  ham  qilib,  yoqasini 

chop etmoq (iboralar); sifatdoshning –din, -mish shakllari, ravishdoshning –bon, -

ibon  shakllari,  -dur  –  kesimlikni  koʻrsatuvchi  bog`lama  eskirgan  grammatik 

shakllardir. 

Fonetik  arxaizmlar  ham  mavjud  boʻlib,  unda  tovush  eskiradi:  sobun,  qaboq  kabi 

(sovun, qovoq). 

Kundalik  hayotimizdagi  yangi  narsalarni,  ularning  belgilarini,  yangicha 

munosabatlarni,  umuman  yangi  tushunchalarni  ifoda  etish  ehtiyoji  bilan  yuzaga 

kelgan  soʻzlar  yoki  yangi  ma’noda  qoʻllangan  eski  soʻzlar  neologizmlar  deyiladi. 

Neologizm  grekcha  soʻz  boʻlib,  neos  –  «yangi»  degan  ma’noni  bildiradi. 

Neologizm  yangilik  boʻyog`iga  ega  boʻlgan  soʻzlardir.  Masalan:  bakalavr, 

magistratura,  kompyuter,  kompyuter  texnologiyasi,  marketing,  supermarket  kabi. 

Neologizmlar  yangi  paydo  boʻlgan  paytda,  ishlatilish  doirasiga  koʻra 

chegaralangan leksikaga kiradi. Neologizmni ma’nosi tushunarlilik kasb etsa, xalq 

orasida  ommalashib  ketishi  mumkin.  Bunda  u  yangilik  boʻyog`ini  yoʻqotadi  va 

umumxalq  soʻziga  aylanadi.  Masalan:  brigada,  televizor,  traktor,  kosmos, 

kosmonavt va hokazo. 

---