Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

42 

 

Oʻksuk soʻzi oʻzbek tili tarixida yakka, yolgʻiz, ota-onasi yoʻq yetimma’nosida 

kelib,  hozirgi  til  uchun  arxaiklashdi.  Mirtemir  ham  bu  soʻzdan  yuqoridagi 

ma’noda- kambagʻal, yetim ma’nolarida foydalangan.   

Tugʻsoʻzi  ham  hozirgi  tilimiz  uchun  bir  qadar  eskirdi.Qadimda  boyroq 

ma’nosini  anglatgan  bu  soʻz  ba’zi  turkiy  tillarda  va  ayrim  oʻzbek  shevalarda 

uchraydi.  Mirtemir  leksikonida  bu  atama  ramziy  ma’nodan  tashqari,  bayroq 

oʻrnida ham qoʻllangan.   

Togʻlarda ol tugʻ tikar quyosh,  

Hali- beri qiynaydi tong chogʻi dala quchogʻi.   

2.1.1.  Leksik ma’no taraqqiyoti va semik tahlil. 

Oʻzbek  tilshunosligi  tarixida  juda  uzoq  davrlardan  buyon  soʻz  va  uning 

ma’nolari haqida fikr yuritilib kelinadi. Manbalarning taʻkidlashicha, leksikologiya 

oʻzbek  tilshunosligida  bir  butun  yoʻnalish  va  alohida  bob  sifatida  XX  asrning 

oʻrtalaridan  boshlab  shakllangan.  Bu  borada  biz  oʻzbek  olimlaridan  Faxri 

Kamolning xizmatlarini eslab oʻtishimiz joizdir. Uning ―Hozirgi zamon oʻzbek tili 

kursidan  materiallar‖  rukni  ostida  chop  etilgan  ―  Oʻzbek  tili  leksikasi  ‖  katta 

ahamiyatga ega. Shuni alohida taʻkidlash kerakki, hali oʻzbek tili leksikologiyasida 

soʻzlarning  bir necha ( uzual va kontekstual) ma’nolari farqlanmasdan turib, Faxri 

Kamol  Soʻzlarning  matn  bilan  bogʻliq  ma’nolari  haqida  fikr  yuritadi.  Haqiqattan 

ham oʻzbek tilidagi juda koʻp soʻzlar oʻz ma’nosidan tashqari, matn mazmunidan 

kelib chiqib ham ma’no ifodalab keladi. Bu uning kontekstual ma’nosidir. Oʻzbek 

xalq ogʻzaki ijodining eng koʻzga koʻringan janrlaridan biri,  

―Askiya ‖dir. Askiya shunchaki gapga chechanlik boʻlmay, unda bir yoki bir necha 

mavzu doirasida kulguga asoslangan suhbat uyushtiriladi hamda askiyaning oʻziga 

xos,  muhim  jihatlaridan  biri  uning  payrovga  asoslanishidir.  Askiyada  ma’lum  bir 

mavzu tanlanib, shu mavzuga aloqador soʻzlar koʻchma ma’noda ishlatiladi. 

           Misol:  ― Matbuot ‖ payrovi  

Qatnashadilar: Abdulhay mahsum Qozoqov, Hasanboy Sultonov, Nasrulla Aliyev.  

---