Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

38 

 

Koʻpchilik  insonlar  uy  hayvonlarini  boqishga  va  ularning  turiga  qiziqadi. 

Umuman  barcha  hayvonlarning,  xususan,  uy  hayvonlarining  turmushimizda  va 

kundalik  faoliyatimizda  qanchalik  oʻrin  tutishi  hammamizga  ma’lum.  Buni  

nutqimizdagi  hayvon  nomi  bilan  bogʻliq  boʻlgan  koʻchma  ma’noli  soʻzlar, 

frazeologik  birikma  va  qiyosan  ishlatadigan  iboralarimiz  misolida  yana  bir  bor 

guvohi  boʻlamiz.  Bunday  oʻxshatish  va  qiyoslashlarimizga  esa  hayvonlardagi 

ma’lum bir salbiy yoki ijobiy jihatlar sabab boʻladi va ular orqali biz ramziy yoki 

majoziy, qiyosiy hamda koʻchma ma’nolarni ifodalab beramiz.   

―Koʻpgina 

hollarda 

frazeologik 

birikmalarning 

hosil 

boʻlishida 

predmetlarning belgi – xususiyatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan: ―otning 

qashqasiday  ‖  (ma’lum)  –  belgi,  ―otning  kallasiday‖  (katta)  –  oʻlchov,  ―oy  bilan 

tuyacha‖ (farq) – qiyoslashni ifodalashda qoʻllanadi. Haqiqattan ham, ot bilan tuya 

oʻrtasida juda katta farq bor, sababi ot – chopqir, tezkor uy hayvoni boʻlsa, tuya – 

sekin  harakat  qiladigan  yuk  hayvoni.  Demak,  ushbu  frazeologik  iboraning 

magʻzini  harakat  tezligi  tushunchasi  tashkil  qiladi.  Sogʻlom  kishi  haqida  ―otday 

sogʻlom‖  iborasi  qoʻllanadi,  chunki  ot  boshqa  uy  hayvonlariga  nisbatan  ancha 

baquvvat va sogʻlom hisoblanadi.  

Quyon  –  kichik  jussali  uy  hayvoni.  U  doim  choʻchib,  hadiksirab  harakat 

qiladi.  Shu  sababli  ―quyonday  qoʻrqoq‖  iborasi  hosil  boʻlib,  bu  ibora  qoʻrqoq 

odamga nisbatan salbiy  ma’noda ishlatiladi. ― Quyon boʻlmoq‖ yoki ― quyonning 

rasmini chizmoq‖ (qochib qolmoq), ―tezlik‖ tushunchasi bilan bogʻliq. 

Odamga  xos  gerdayish  xususiyati  xalqimizda  ―gʻoz‖  soʻzi  bilan  bogʻlanadi. 

Masalan,  ―gʻoz  yurish‖  (  kekkyib  yurish),  ―  gʻoz  qarash‖  (  mensimay, 

dimogʻdorlik bilan qarash ) kabi frazeologik birikmalarni keltirish mumkin. Ushbu 

salbiy  xususiyatlarga  ega  boʻlgan  kishining  hatti  –  harakati  gʻozning  hatti  – 

harakatiga  mos  keladi.  ―  Boʻri  polvon  dargʻazab  boʻlib  davraga  kirdi.  Bosh 

bakovul oldiga gʻoz yurish qilib bordi.‖ 

---