O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti



Download 4,24 Mb.
Pdf ko'rish
bet125/247
Sana26.01.2022
Hajmi4,24 Mb.
#411182
1   ...   121   122   123   124   125   126   127   128   ...   247
Bog'liq
Ped mahorat ma\'ruza matni

 
Nutq  odobi.
Nutq  odobi  insonning  umumiy  axloqini  belgilovchi  asosiy 
mezondir.Kishining odobi eng avvalo, uning nutqida ko’rinadi. Nutq odobi nima? 
Nutq odobi deganda aytilishi zarur bo’lgan xabarlarni, tinglovchini hurmat qilgan 
holda, uning ko’ngliga mos, adabiy normadagi ifodalar bilan yetkazish tushuniladi. 
Har  qanday  xunuk  xabarni  ham  tinglovchiga  beozor  yetkazish  mumkin.  Buning 
uchun so’zlovchi tilni, adabiy til normalarini mukammal bilishi lozim. Muloyim, 
yoqimli, obodli so’zlash ham o’zo’zidan paydo bo’lmaydi. Unga yoshlikdan ongli 
mashqlar qilish, tilning lug’at boyligini egallash, bu borada nutqi ibratli kishilarga 
taqlid  qilish,  ulardan  o’rganish  orqali  erishiladi.  O’quvchi  uchun  eng  yaxshi 
namuna bu o’qituvchi nutqidir. Buni o’qituvchi har doim o’zida his etib turishi, o’z 
nutqida hech vaqt odobahloq, nutq madaniyati normalaridan chiqmasligi lozim. 
Nutqiy  muomala  salomlashishdan  boshlanadi.  Salomlashishdagi  xushmuomalalik 
undan  keyingi  yaxshi  suhbatga  debocha  bo’ladi.  Tinglovchida  yaxshi  kayfiyat 
paydo  qiladi.  Agar  salomlashish  quruq,  iltifotsiz  bo’lsa,  keyingi  suhbatga  salbiy 
ta’sir  etishi  mumkin.  Ko’p  asrlik  odatiy  an’analarimizga  ko’ra,  «Assalomu 
alaykum» ning javobi «Vaalaykum assalom» dan iborat. Keyingi davrlarda yoshlar 
orasida salom ham, alik ham to’mtoqlashib ketdi, ya’ni salom berish uchun ham, 
alik  olish  uchun  ham  «salom»  so’zi  ishlatiladigan  bo’ldi.  Bu  tarixiy 
an’analarimizdan chetlashishdir. 
Madaniyatli  kishi  o’z  aybini  bo’yniga  ola  bilishi,  aybi  uchun  kechirim  so’rashni 
ham bilishi zarur. O’z aybi uchun kechirim so’rash, o’z g’ururini yerga urish emas, 
balki  odoblilik,  xushmuomalalik  alomatidir.  «Kechirasiz,  mendan  o’tibdi»  yoki 
«Avf eting, bundan so’ng takrorlanmaydi» deyish bilan kishi o’zining odobliligini 
namoyish etadi, xolos. 
Etuk  kishiga  xos  fazilatlardan  yana  biri  xayrlashuv  odobidir.  Tilimizda 
xayrlashishda ishlatiladigan «Xayr, sog’ bo’ling», «Xayr, ko’rishguncha», «Xayr, 
omonlikda  ko’rishaylik»  kabi  ta’sirchan  iboralar  mavjud.  O’qituvchi  sinfdan 
chiqayotganda «Xayr, sog’ bo’linglar», «Xayr, yaxshi qolinglar» iborasini ishlatsa, 
o’rinli bo’ladi. 
Bolaga  yaxshilik  qilgan,  aytilgan  yumushni,  iltimosni  bajargan  kishilarga 
minnatdorchilik  bilidirish  odobini  ham  o’rgatib  borish  lozim.  Tilimizda 
rag’batlantirishni,  minnatdorchilikni  ifodalaydiganchiroyli  ifodalar  bor.  Ularni 
kundalik  muomalaga  kiritish,  o’z  o’rnida  ishlatish  kishi  xulqini  naqadar  bezaydi. 
O’qituvchi  topshiriqni  yaxshi  o’tgana  o’quvchilarni  «»ofarin»,  «barakalla», 
«rahmat», «otangizga rahmat», «minnatdorman» kabi so’zlar bilan rag’batlantirish 
mumkin. 


132 
 
O’qituvchi  nutqi  o’quvchilarga  ta’lim    tarbiya  berish  vazifasini  bajarishi  kerak. 
SHuning uchun unga faqat umummadaniy emas balki kasbiy va pedagogik talablar 
ham qo’yiladi. O’qituvchi o’z so’zining mazmuni, sifati va oqibati uchun ijtimoiy 
javobgardir.  SHuning  uchun  o’qituvchi  nutqi  pedagog  mahoratining  muhim 
tarkibiy qismi hisoblanadi. 
Ma’lumki  nutq  og’zaki  va  yozma  ko’rinishlarga  ega.  Og’zaki  nutq  so’zlovchi 
gapirib turgan vaqt birligidagina mavjud bo’lib, bu jarayon tugashi bilan nutq ham 
tugaydi.  Ammo  nutq  ta’sirida  uyg’ongan  xayolan  berilgan  axborotni  ma’lum 
vaqtga tinglovchi ongida saqlanishi, uning hulqiga tasir etish mumkin. 
Og’zaki nutq hususiyatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatsa bo’ladi: 
Og’zaki nutq tezkorlik bilan (avtomatik tarzda) amalga oshadi. Tushunchalar 
bilan  uning  libosi  bulgan  so’z  birgalikda  “yashin  tezlikda”  tilga  kela  boshlaydi. 
Ba’an tushunchani ifodalovchi so’zni o’sha tezlikda so’zlovchi topa olmay qoladi. 
Unga  yaqin  yoki  o’ylangan  tushunchani  ifodalay  olmaydigan  so’zlarni  ishlatib 
yuboradi. Natijada, aytilgan nutq (gap, gaplar) ko’zlangan maqsadni (fikrni) to’liq 
ro’yobga chiqarmaydi. Bundan tinglovchi ham so’zlovchi ham zarar ko’radi. 
Og’zaki  nutqda  so’z  birliklari  va  gaplarni  modullari  aytilmoqchi  bo’lgan 
fikrga  monand  holda  tezkorlik  bilan  tanlanadi.  Gap  qurilishini,  modellarini,  aql 
nazorat  qilib  boradi.  Fikrni  aytilganlarni  xotirada  ushlab  turgan  holda 
rivojlantirishga to’g’ri keladi. Agar xotira ozgina “dangasalik” qilsa, gap tuzilishi, 
so’z birikmalari o’zaro mantiqan va grammatik bog’lanmay qoladi. CHunki yangi 
qism avvalgi qismni unutilgani uchun u bilan moslasha olmaydi. 
Og’zaki  nutq  tahrir  imkoniyatidan  mahrum.  U  qanday  shaklda  borliqqa 
kelgan bo’lsa, shundayligicha tinglovchiga havola etiladi. 
Og’zaki nutqda, odatda, muloqot uchun eng zarur narsalaragina zuhur etiladi. Bu 
bir  tomondan  vaqt  iqtisodi  bilan,  ikkinchidan,  nutq  kuchini  tejash  bilan  bog’liq. 
SHunga  ko’ra  unda  uzundanuzoq  kirish  keng  izohlar  kam  uchraydi.  Ayniqsa, 
hodisalarning,  narsalarning  o’zaro  bog’liqlik darajalari,  ularning  tinglovchi  va 
so’zlovchilarga  ravshanligi  darajasi  hisobga  olinadi.  Faqat  zarurat  his 
etilgandagina, avvaldan ma’lum narsalarga izoh beriladi. 
Og’zaki  nutq  so’z  boyligi  jihatdan  yozma  nutqqa  nisbatan  ongi  kambag’al 
bo’ladi. Unda bir xil so’zlar, bir xil shakllar bir qadar ko’proq takrorlanadi. Bu hol 
til vositalarni tanlash qiyinchiliklari bilan bog’liqdir. 
Og’zaki nutqda so’zlovchining faol nutqiy harakati to’xtam (pauza), ohang, 
urg’u,  turli  xil  imoishoralar  fikrni  tinglovchiga  yetib  borishida  ahamiyat  kasb 
etadi.` 


133 
 
Yozma  nutq  og’zaki  nutqdan  quyidagi  xususiyatlari  bilan  ajralib  turadi:  nutq 
yozayotganda muallif vaqt jihatidan bemalol fikrlash imkoniyatiga ega bo’ladi. U 
o’z nutqining qismlarini va butun nutqni qaytaqayta tahrir qilishi, fikr uchun eng 
mos  imkoniyatlarni  tanlashi,  gap  tuzilishini  qulaylashtirishi  mumkin.  SHuning 
uchun ham yozma nutq og’zaki nutqdan ravondir. 
O’qituvchi nutqi deyilganda o’qituvchining og’zaki nutqi ko’zda tutiladi. 
Og’zaki nutq  bu o’qituvchining gapirish vaqtida tuziladigan nutqi. 
Pedagogning nutqi quyidagilarni ta’minlashi kerak: 
A)  pedagog  va  o’quvchilar  orasida  o’zaro  ta’sir  etish  va  muloqotning 
natijalanganligi; 
B)  faoliyat  motivlarini,  tushunchalarni  to’g’irlash  va  shakllantirish  maqsadida 
o’quvchi, bolalar tafakkuriga, histuyg’ulariga ijobiy ta’sir etish kerak
V)  ta’lim  berish  jarayonida  bilimlarni  to’liq  tushuntirish  va  mustahkamlash, 
o’zlashtirib olish; 
G) o’quvchilarning amaliy va o’quv faoliyatini samarali tashkil etish. 
"Pedagogik  nutq"  tushunchasi  o’qituvchining  kommunikativ  xulqi  tushunchasi 
bilan  uzviy  bog’liq.  O’qituvchining  kommunikativ  xulqi  deyilganda  faqat  uning 
gaprish va axborot berish jarayonigina emas balki pedagog va o’quvchi muloqoti 
uchun  emotsional  psixologik  muhit  yaratishga,  ular  o’rtasidagi  munosabat  va  ish 
uslubiga ta’sir ko’rsatuvchi nutqni tashkil etish va unga mos o’qituvchining nutqiy 
nazokati ham ko’zda tutiladi. 
O’qituvchining  og’zaki  nutqi  monolog,  dialog  va  polilog  shaklida  bo’ladi. 
Monologik  nutqning  keng  tarqalgan  shakli  hikoya,  maktab  ma’ruzasi,  sharx 
kabilardir. Dialogik nutq turli suhbat, savol  javob shaklida bo’ladi. 

Download 4,24 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   121   122   123   124   125   126   127   128   ...   247




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish