O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi d. Q. Maksumova g’. U. Qobilov

Nazorat savollari 
1. Ikkilamchi mahsulot nima? 
2. Utilizasiya deganda nimani tushinasiz? 
3. Un va un mahsulotlari chiqarish korxonalari qoldiq mahsulotlari utilizasiyasi 
va ikkilamchi mahsulotlar olish. 
4. Konservalangan 
mahsulotlar 
ishlab 
chiqarish 
korxonalari 
qoldiq 
mahsulotlari utilizasiyasi va ikkilamchi mahsulotlar olish 

---

23 
 
5. Pivo ishlab chiqarishdagi chiqindilar va ularni qayta ishlash  
6. Yog’  moy  ishlab  chiqarish  korxonalari  qoldiq  mahsulotlari  utilizasiyasi  va 
ikkilamchi mahsulotlar olish 

---

24 
 
3-MAVZU 
YENGIL SANOAT MAXSULOTLARI TAYYORLASH KORXONALARI 
QOLDIQLARINI UTILIZASIYALASH VA IKKILAMCHI 
MAXSULOTLAR OLISH 
 
Tabiiy  tolalar  yuqori  molekulyar  tabiiy  organik  moddalardan  –
o’simliklardan  va  hayvon  yungidan  olinadi.  O’simliklarning  urug’idan  (paxta 
chigitidan),  poyasidan  (zig’ir  tolasi,  kanop,  jut,  penka),  bargidan  (yukka  tola, 
abaka,  sizal,  formium),  mevasidan  (lastochnik  tolasi,  koyr),  shuningdek,  tut  va 
eman  ipak  qurti pillalaridan olinadigan  tolalardan  to’qimachilik  sanoatida nafis 
va dag’al gazlamalar tayyorlanadi. Masalan, lub tolali o’simliklardan biri zig’ir 
poyasidan  olinadigan  tola  ingichka,  mustahkam,  kam  cho’ziluvchan  va 
gigroskopik  xususiyatiga  ega  ekanligi  uchun  uning  ipidan  qop-qanor,  kiyim-
kechak,  texnika  maqsadlari  uchun  gazlamalar,  dag’al  poya  tolasi-penkadan 
arqonlar, dag’al gazlamalar tayyorlanadi. Jun tolasi kanop tolasiga o’xshashligi 
sababli  undan  ko’proq  shakar,  gurunch  va  qand  koplari  tikiladi.  Jun  va  ipakli 
kiyim-kechak  va  gazlamalar  tayyorlashda  tabiiy  organik  tolalardan  qimmatli 
xom-ashyolar  sifatida  foydalanilgan.  Tabiiy  organik  tolalar  suv  va  yorug’lik 
ta’siriga chidamli bo’lsalarda, ammo olovga chidamli emas. Shunnig uchun xam 
ular texnik talablariga to’la javob berolmaydi. 
Tabiatda o’tga chidamli 2 xil tola mavjud: 
1. Kanop tolasi (suvda cho’kmaydigan o’simlik tolasi); 
2. Asbest tolasi (yonmaydigan tog’ zig’iri). 
Tabiiy  organik  tolalar  yuqori  molekulyar  birikmalar,  ya’ni  polimerlardan 
tuzilgan  bo’lib,  ularning  uzun  yoki  tarmoqlangan  molekula  zanjirlari  o’zaro 
mustahkam birikkan uglerod atomlaridan, shuninigdek, kislorod, vodorod, azot, 
oltingugurt  kabi  elementlardan  iboratdir.  Agar  polimer  molekulasining  asosiy 
zanjirida  kremniy,  fosfor,  azot  atomlari  mavjud  bo’lsa-yu,  ammo  unda  uglerod 
uchramasa,  bunday  birikmalar  anorganik  polimerlar  guruhiga  kiradi.  Shuni 

---

25 
 
alohida ta’kidlash joizki, tabiiy organik va anorganik polimerlar bir-birlaridan 
keskin farq  qiladi.  Tabiiy  organik  polimerlarni  qayta  ishlab  tolalar  olish 
mumkin,  ammo  ulardan  olingan  materiallar  issiqlik  ta’siriga  chidamsizdir. 
Masalan,  ularni  200°S  dan  yuqori  haroratda  qizdirilganda,  atom  zanjirlaridagi 
kimyoviy  bog’lar  parchalanib,  ularning  mustahkamligi  keskin  pasayib  ketadi. 
Bundan  tashqari,  tabiiy  organik  polimerlar  mikroorganizmlar  ta’siriga  ishqor, 
kislota va boshqa kimyoviy moddalar ta’siriga bardoshli emas. Noorganik tabiiy 
polimerlar  esa  yuqori  haroratlar  ta’siriga  chidamli  bo’lib,  o’tda  yonmaydi, 
mikroorganizmlar  ta’siriga  bardoshli.  Ammo  ulardan  tola  ishlab  chiqarish 
jarayonlari  ancha  murakkab  bo’lib,  yuqori  harorat  (1000°S  dan  yuqori  xarorat) 
ni  talab  qiladi.  Bu  esa  o’z  navbatida,  yoqilg’ining  ko’p  sarf  bo’lishiga  va 
mahsulot tannarxining keskin oshishiga olib keladi. Bundan tashqari, anorganik 
polimerlar nihoyatda  mo’rt bo’lib, suv va namlik ta’sirida o’z mustahkamligini 
pasaytiradi. 
Asbest  yunoncha  asbestos  so’zidan  olingan  bo’lib, “so’nmaydigan”, 
“yemirilmaydigan” degan ma’nolarni anglatadi. Asbest [3(Mg,Fe)O