O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

MA’RUZA 
8.1. Grammatika 
1-§. Morfologiya- 
yunoncha «shakl», «so‘z» va «ta’limot» degan ma’noni anglatuvchi termin 
bo‘lib, u grammatikaning (grammatika- yunoncha «yozuv san’ti» demakdir) muhim tarkibiy 
qismlaridan biri hisoblanadi. Morfologiya so‘z turkumlari, ularning grammatik ma’no-lari, 
kategoriyalari hamda so‘z shakllari tizimsi haqidagi ta’limotdir. Demak, morfologiyada so‘z 
grammatik birlik sifatida o‘rganiladi. Tildagi har qanday grammatik birlik esa grammatik ma’no va 
shakl kasb etadi. 
2-§. So‘zning grammatik ma’nosi
. Ma’lumki, so‘z lug‘aviy ma’nodan tashqari grammatik ma’noga 
ham ega bo‘ladi. So‘zning u yoki bu turkumga mansubligini ko‘rsatib, uning ma’lum bir grammatik
shaklga egaligini ifodalaydigan ma’no grammatik ma’no deyiladi. Masalan, 
qalam, suv, tosh, uy
so‘zlarining har biri uchun taalluqli bo‘lgan lug‘aviy ma’nodan tashqari, ular uchun umumiy bo‘lgan 
ma’no, ya’ni ularning ot turkumiga mansubligi, narsalik tushunchasi, bosh kelishik va birlik 
shakldaligi kabilar mazkur so‘zlarning grammatik ma’nosini tashkil qiladi. Demak, so‘zning 
lug‘aviy ma’nosi xususiy (ya’ni har bir so‘zning o‘zigagina xos bo‘lgan ma’no), grammatik ma’nosi 
esa umumiydir.
3-§. So‘zning grammatik shakli
. So‘zning nutq jarayonida muayyan grammatik ma’no 
ifodalovchi tarkibi uning grammatik shaklini tashkil etadi. Masalan, 
gullar
so‘zida undan 
anglashilgan lug‘aviy ma’nodan tashqari mazkur narsaning ko‘pligi ham anglashiladi. Ko‘plik 
ma’nosi so‘zning lug‘aviy ma’nosiga qo‘shiluvchi grammatik ma’no bo‘lib, bu ma’no –lar shakl 
yasovchi affiksi orqali ifodalangan. So‘zning grammatik shakli nol ko‘rsatkichli va birdan ortiq shakl 
yasovchi affikslar ishtirokida ifodalanishi mumkin. Masalan: 
talaba
so‘zi birlik, bosh kelishik 
shaklida; talabalarimizning so‘zi esa ko‘plik, 1-shaxs egalik va qaratqich kelishigi shakillaridadir.
O‘zbek tilida otning bosh kelishik va birlik shakli (kitob), fe’lning bo‘lishli shakli (o‘qi) hamda 
uchinchi shaxs, o‘tgan zamonning –di affiksi orqali tuslanuvchi shakli (bordi), ba’zan buyruq-istak 
maylining ikkinchi shaxsi (tur, o‘tir) nol ko‘rsatkichli shakldir.
So‘z shakli bevosita grammatik ma’no ifodalovchi shakl yasovchi vositalar bilan bog‘liq 
bo‘lib, mazkur vositalarning ishtirokiga ko‘ra so‘zning grammatik shakllarini yuzaga keltiruvchi 
quyidagi usullar farqlanadi: 1)