O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

4-§. Grammatik kategoriya. G
rammatik ma’no va ulaniing ifodasi bo‘lgan vositalar birligi 
grammatik kategoriya deyiladi. Muayyan grammatik kategoriya o‘zaro uzviy munosabatda bo‘lgan 
ikki yoki undan ortiq grammatik ma’no va uni ifodalovchi grammatik shakllar (affikslar) tizmidan 
iborat bo‘ladi. Masalan, otlardagi kelishik kategoriyasi oltita kelishik ma’nosi va bu ma’noni 
ifodalovchi affikslar tizmini, fe’llardagi shaxs-son kategoriyasi esa birlik va ko‘plikdagi uchta 
grammatik shaxs ma’nosi va ularning ifodasi bo‘lgan affikslar tizimini o‘zida birlashtirgan holda 
butunlik tashkil qiladi. Shuningdek, otlardagi son, egalik kategoriyasi, fellardagi zamon, nisbat, 
mayl, bo‘lishli - bo‘lishsizlik kategoriyalari ham ikki va undan ortiq umumiy va xususiylikka ega 
bo‘lgan grammatik ma’no anglatuvchi shakl yasovchi affikslarlar tizimidan iborat. 
Shuni ham qayd etish lozimki, ba’zi shakl yasovchi affikslar so‘zning lug‘aviy ma’no 
anglatuvchi qismiga qo‘shilib, ularni grammatik ma’no va vazifaga xoslangan shakllarini yuzaga 
keltiradi. Lekin bu grammatik ma’no va vazifalarni vujudga keltiruvchi shakl yasovchi affikslar
o‘zining muayyan xususiy delgilarigagina egaligi tufayli boshqa shakl yasovchi affikslar bilan bir 
umumiy grammatik kategoriya hosil qila olmaydi. Shu bois so‘zning lug‘aviy ma’no ifodalovchi 
qismga qo‘shilib, ularni turli grammatik vazifalarga xoslovchi bunday shakl yasovchilar tilning 
nokategorial shakllarini tashkil etadi. Masalan, otlardagi kichraytirish, erkalash shakllari, fe’lning 
vazifadosh shakllari asosida ifodalangan grammatik ma’nolar faqat xususiy belgiga egaligi tufayli 
muayyan butunlik hosil qila olmaydigan 
nokategorial shakllariga
mansubdir. Shunday qilib, til 
tizimidgi so‘zlarning grammatik ma’no ifodalovchi qismini tashkil etuvchi shakl yasovchi affikslar 
o‘zining xususiy va umumiy belgilariga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: 1) kategorial shakl 
yasovchilar; 2) nokategorial shakl yasovchilar.
5-§.
So‘zlarning leksik va grammatik ma’no hamda vazifasini shakillantiruvchi qo‘shimchalarning 
bu kabi umumiy va xususiy belgilari affiksal morfemalarni tasniflashda o‘ziga xos ahamiyat kasb 
etadi. Xususan, a) o‘zining xususiy va umumiy grammatik ma’nolariga ko‘ra muayyan kategoriyaga 
birlashuvchi shakl yasovchi affikslar so‘zlarning sintaktik munosabatini ta’minlashga xizmat qiladi. 
Masalan, otlardagi egalik, kelishik qo‘shimchalari, fe’llardagi shaxs-son qo‘shimchalari. Bunday 
kategorial shakl yasovchilar