O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti

Savollar va topshiriqlar
: 
1. Pedagog so`zining lug`aviy manosi nima? 
2. G`arb mamlakatlarida o`qituvchilik kasbibining shakllanishi haqida nimalarni 
bilasiz? 
3. Sharqda o`qituvchilik kasbiga qanday etibor berilgan? 
4. O`qituvchilik kasbi mashaqqati haqida nimalar deya olasiz? 
5. Bugungi kunda O`zbekistonda o`qituvchilarga qanday imkoniyatlar yaratilgan? 
GRAMMATIKA: SOHA LUG`ATLARI. ULARDA TERMINLAR VA 
BIRIKMALARNING BERILISHI 
Reja: 
1.Soha lug`atlari haqida ma'lumot. 
2.Lug`atlarda terminlarning qo`llanishi. 
3.Birikmalarning soha lug`atlarida ifodalanishi. 
Tayanch tushunchalar:
lug`at, lug`at turlari, termin, erkin birikma, turg`un birikma, 
teminologiya, leksikografiya, so`z maqola, ensiklopedik lug`at, filologik lug`at. 
Leksikografiya — lotincha lexikos-so`z, grapho-chizmoq, yozmoq so`zlaridan 
olingan bo`lib, lug`at tuzish amaliyoti va nazariyasi bilan shug`ullanuvchi 
tilshunoslikning bo`limidir. So`zlarning ma'lum maqsadda to`plangan va tartibga 
solingan jamlanmasiga lug`at deyiladi. 
Leksikografiya nazariyasining predmeti lug`at tuzish tamoyillari va usullaridir. 
Leksikografiya amaliyoti — lug`at tuzuvchilarning ishini tashkil qilish, so`zlarni 
kartochkalarga tushirish, sistemaga solish va saqlashdan iborat. 
Leksikografiya nazariyasi - lug`at turlari, so`zlik tarkibi va so`z maqolasining 
tuzilishidan iborat. 
Tilshunosligimiz tarixida yaratilgan eng qadimgi lug`at namunasi Mahmud 
Koshg`ariyning “Devoni lug`atit turk” asari sanaladi. 1072-1074 —yillarda yaratilgan 

---

164 
ushbu asar ikki qismdan, yani muqaddima (bu qismda uni yozish uchun ko`p yillar 
davomida manba to`plangani haqida ma'lumot beriladi) va lug`at (asosiy qism — 
bunda 6000 dan ziyod turkiy so`zlarning manosini arab tilida izohlagan) qismidan 
iborat. 
Lug`atlar ikki turga ajratiladi: 
a) ensiklopedik(qomusiy) lug`atlar; b)filologik(lingvistik) lug`atlar. 
Ensiklopedik lug`atlarda turli xil tarixiy voqealar, tarixiy shaxslar, ilmiy 
tushunchalar va boshqalar o`z ifodasini topadi. Ensiklopedik lug`atlar ma'lum bir 
xalqning madaniy-ma'naviy, ilmiy-amaliy, siyosiy-iqtisodiy hayotiga doir barcha 
tushunchalarni qamrab oladi va bu tushunchalar unda o`z izohini topadi. 1971-1980-
yillarda 14 jildli O`zSE nashrdan chiqqan (ensiklopediyani tayyorlash ishida 14 
akademik,13 akademiyaning muxbir azosi, 88 fan doktori, professor, 539 fan 
nomzodlari qatnashgan. Unda 3350 ta maqola mavjud). 2000-2006 yillarda 12 jildli 
“O`zbekiston Milliy ensiklopediyasi” yaratildi. 
Filologik lug`atlar ma'lum bir tildagi so`zlarni o`z ichiga oladi. So`zlar muayyan 
tartibda (yo alifbo tarzida, yo mazmuniy guruhlar asosida) joylashtiriladi. Filologik 
lug`atlar izohli (tildagi so`zlarni izohlashga qaratilgan) va tarjima (muayyan tildagi 
so`zlarning ikkinchi tilga tarjimasini berishga qaratilgan) lug`atlarga bo`linadi. 
Ma'lum sohaga oid maxsus tushunchalarni mantiqan aniq ifodalash uchun 
qo`llanadigan so`z yoki so`z birkmalari yig`indisi terminologik (lot. terminus — 
“chegara”, logos - “fan” degani)15 leksika deb ataladi. Terminologik leksikaning 
birligi termin (yoki atama) deb yuritiladi. Har qanday termin malum bir terminlar 
tizimidagina termin hisoblanadi. Shu bilan u umumxalq leksikasiga mansub bo`lgan 
so`zdan farq qiladi.
Terminlar quyidagi xususiyatlarga ega: 
1) biror sohaga oid maxsus tushunchani ifodalaydi. Masalan, leksikologiya 
termini tilshunoslik sohasiga tegishli bo`lib, tilning lug`at boyligini o`rganadigan bo`lim 
tushunchasini ifodalaydi. 
2) bitta terminologik tizimda har doim bir manoli bo`ladi. Masalan, ot so`zi 
atama sifatida faqat so`z turkumi tushunchasini bildiradi (bu so`z “ism”, “hayvon”, 
“otmoq”, “ichmoq” manolaridagi so`zlar bilan omonim hisoblanadi).
3) ko`pincha tillararo xususiyatga ega bo`ladi. Masalan, lotin tilidan olingan 
respublika termini dunyodagi ko`pgina tillarda bir xil tushunchani ifodalaydi. 
15 А.А.Реформатский. Введение в языковедение. М., 1997, стр. 110.

---

165 
4) bir so`z bittadan ortiq sohaga tegishli termin bo`lishi mumkin. Masalan, 
valentlik termini kimyo hamda tilshunoslik fanlarida ishlatiladi. 
5) asosan ot turkumiga tegishli bo`ladi, boshqa turkumga tegishli bo`lsa, otga 
ko`chgan bo`ladi: sintaksis (ot), ishlab chiqarish (harakat nomi otga ko`chgan).