O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti

Savol va topshiriqlar: 
1.
Sizningcha, yaxshi hayot uchun nimalar zarur? 
2.
Hayot haqida aforizmlardan misollar keltiring. 
3.
“Hayot mening tasavvurimda” mavzusida kichik matn tuzing. 
GRAMMATIKA: DIALOGIK MATNNING MANO MUNOSABATIGA 
KO`RA TURLARI 
Reja: 
1.
Matn va uning turlari. 
2.
Dialogik matnning o`ziga xos xususiyatlari. 
3.
Makromatnlarda diologik matnning o`rni va ahamiyati. 

---

152 
Tayanch tushunchalar:
Matn, dialog, monolog, izchillik, savol-javob, xabar berish, 
buyruq-javob, xabar-e'tiroz, ma'lumot olish, badiiy va so`zlashuv uslubi, so`z va ibora 
Ma'lum voqelik aqida tasavvur (ma'lumot) beradigan bir yoki bir necha sintaktik 
birliklardan tashkil topgan nutqiy butunlik matn hisoblanadi. 
Matn og`zaki yoki yozma nutqqa xos bo`lishidan qat'iy nazar, ikki xil ko`rinishda 
bo`ladi: dialogik va monologik. Dialogik matn ikki va undan ortiq suhbatdoshninjg 
turlicha mazmundagi fikr-axborot almashinuvidan iborat. 
Ikki kishi o`rtasidagi dialogik nutq savol-javob, buyruq-javob, xabar-e'tiroz kabi 
mazmunlarni ifodalab, fikr xususidagi tasdiq yoki inkorni, ziddiyat yoki munozarani 
bildiradi. Ko`p kishilik dialoglarda suhbat mavzusi savol-javobdan iborat bo`lmay, 
o`rtaga tashlanmagan savol, taklif, davat, biror xabar, dalillar bilan hisoblanadi. 
Dialogik matn tarkibida so`roq olmoshlari, muomala odobiga oid so`z va iboralar, 
yuklamalar, undovlar, kirish so`zlar keng qo`llanadi. Bunday matndagi gaplar, asosan, 
sodda gaplardan tashkil topadi, sodda gaplarning bir tarkibli turlari, to`liqsiz gaplar, 
so`z-gaplar faol ishlatiladi. 
Dialogik matn so'zlashuv uslubi va badiiy uslubga xosdir.Dialogik matnning 
sintaktik qurilishi monologik matnga nisbatan sodda tuzilgan bo`ladi. Dialogik matn 
fikrlarning qisqaligi bilan ajralib turadi. Unda suhbatni davom ettirish uchun eng zarur 
narsalargina ifodalangan bo`ladi. Voqealar keng izohlanmaydi. Shu jihatdan ham 
dialogik matn monologik matndan ajralib turadi.
Yuqorida bayon etilgan ma'lumotlar asosida matnni tahlil eting. Tahlilda 
quyidagilarga e'tibor bering: 
- ushbu dialogik matn necha a'zoli; 
- matnda ifodalangan fikr; 
- matnni shakllantirgan leksik vositalar; 
- matn gaplarning tuzilishi 
- Shu, deyman, Toshpo`lat, sen menga mundoq xushomad qilsang-u Xolidaga 
uylansang nima bo`larkan? — deb hazillashdi Samad. — U mening jiyanim, sen mening 
do`stim, begonaga uzatgandan ko`ra… 
- Senga xudo bas kelsin, oshna, -dedi G`aybarov. — Esing joyidami yo meni uyingga 
kelmaydigan qilmoqchimisan? 
- Nega, qarindosh bo`lsak yomonmi? 
- Xolida hali yosh-ku?.. —Masuma bu gap og`zidan qanday chiqib ketganini payqamay 
qoldi. Labini tishladi. G`aybarovga zimdan razm soldi: yo`q, og`rinmadi, tusi o`sha-
o`sha… 

---

153 
- Hazil, -deb kuldi Samad. —Darvoqe, Toshpo`lat, ko`pdan beri so`ramoqchi bo`lib 
yuraman, haliyam Galatepaga ko`milishim shart, deb o`ylaysanmi? 
- Har holda, tug`ilgan joying…. (Murod Muhammad Do`st) 
Dialogik matnda asosan ikki va undan ortiq suhbatdoshning turlicha mavzuga doir
turlicha mazmundagi fikrlar va axborotlar almashinadi. Ikki kishi o`rtasidagi dialogik 
nutq savol-javob , buyruq —javob , xabar- etiroz kabi mazmunda bo`ladi. Dialogik 
matn tarkibida so`roq olmoshlari , muomala odobiga doir so`z va iboralar, yuklamalar , 
undovlar, kirish so`zlar keng qo`llaniladi. Bunday matnlardagi gaplar asosan sodda 
gaplardan tashkil topgan bo`ladi. Ular asosan sodda gaplarning bir tarkibli turlaridan, 
to`liqsiz gaplardan va so`z gaplardan tuzilgan bo`ladi.