O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti «Fizika – matematika»

2.2. Yorug’lik yutilishining xarakteristikasini olinishi.
Modda tomonidan yorug’lik yutilishini miqdoriy xarakterlash uchun faqatgina berilgan to’lqin uzunligi uchun yutilish koeffistenti darajasi ko’rsatgichi intensivligi emas, balki yutilishi ko’rsatgichini spektri o’lchanadi. Yo’tilishi ko’rsatgichi spektrini o’lchash monoxrom fotometriyaning vazifasi, shuning uchun u nisbat sodda fotometriyaning ba’zi bir usullari bilan oshib boriladi. Absorbsion o’lchovlar asosida yutilish qonuni yotadi. Teng qalinlikdagi har bir qatlam o’tayotgan nurlanishni o’ziga teng hissasini yutadi. Yutuvchi qatlamga monoxramatik yorug’liknng parallel dastasi tushayotgan bo’lsa, intensivlikni kamayishi qatlam qalinligi dx ga va yorug’lik intensivligi I ga proporsional bo’ladi –dI=kIdx bunda: -dx/I=k. dx bu ifodani I dan I₀ gacha 0 dan d gacha (I₀ – tushayotgan yorug’lik intensivligi d-qatlam qalinligi) integrallab
(2.2.1.)
Bunda
_(2.2.2.)
O’z navbatda berilgan to’lqin uzunligi uchun yutilish koeffistenti quyidagi tenglama orqali hisoblanishi mumkin.
_(2.2.3.)
Lekin yorug’likning oldingi va orqa sirtlarda qaytishi va boshqa yo'qotishlar I₀ /I ni haqiqiy qiymatini miqdoriy xarakteristikasi o’rniga yorug’lik dastalarining umumiy susayishi o’lchanadi. Shunday qilib, faqat yutilish koeffitsiyenti emas, susayish koeffitsiyenti haqida ham gapirishga to’g’ri keladi. Yutilish koeffitsiyentining (shaffofligi) ta’rifini uning E=lnI₀ /I kattalik yutilishini optik zichligi deb ataladi.
_(2.2.4.)
Yutuvchi qatlamning shaffofligi tushunchasi T = I₀ /I munosbatdan aniqlanadi. Bu kattaliklar E= ln 1/T =-ht formula orqali o’zaro bog’langan. Yutuvchi qatlam ichidagi ko’p sonli qaytarishlarini hisobga olsak yutish qonuni quyidagi ko’rinishni oladi.
_(2.2.5.)
Bu yerda (r-yuzaning qaytarish ko’rsatgichi). Bu formulani oddiyroq ko’rinishda yozish mumkin.
_(2.2.6.)
Yutilish qonuni birichi bo’lib, Buger tomonidan topilgan edi. Keyinchalik uni Lamber undan keyin Beer va Gavilev tomonidan detallarga qayta tahlil qilingan. Buger yo’tilishi koeffitsiyentini yutish qatlamining qalinligiga bog’liq emas degan fikrni aytgan edi. Bu tajribadan ham juda aniq, ko’rinadi. Bizning vaqtimizga kelib Vovilov va Lifishilar istesno holatlarni ko’rsatib berishdi. Bu istisno holatlar yutuvchi atom va molekulalarning uyg’onish holatlarini doimiyligi yetarlicha katta bo’lib, 10 dan ortmaydi. Beer eritmalari yutishini tekshirib va yutish koeffitsiyenti k=a yutilish ko’rsatgichi k va eritma konsentratsiyasi s ning ko’paytmasi sifatida qaraladi. Buger yutilish qonuni
_(2.2.7.)
dan
_(2.2.8.)
kelib chiqadi.
Yutilishning natural koeffitsiyenti hisoblashda o’nli logarifmdan foydalanishda quyidagi tenglama ishlatiladi.
_(2.2.9.)
Buger qonuni chekli sohada qo’llaniladi. Biroq yorug’lik intensivligi uncha katta bo’lmagan hamda atom va molekulalarning uyg’ongan holatda bo’lish vaqti yetarlicha qisqa bo’lgan juda ko’p hollarda Buger zichligi hamma joyda ham bir xil bo’lmagan muhitdan yorug’lik yutish masalasini ko’rib chiqdi va «Nurlarni tutib qola oladigan yoki sochib yubora oladigan soni tok zarralarni uchratganidagina yorug’lik bir xil o’zgara oladi» va demak yutish uchun qalinliklarda joylashgan modda massalari ahamiyatga egadir deb ishonch bildirdi. Bugerning bug’-qonuni katta amaliy ahamiyatga ega. Chunki tajriba haqiqatdan ham shuni ko’rsatadiki yorug’likni gaz molekulalari yutgandagi ya’ni deyarli yutmaydigan.