O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi Buxoro davlat universiteti Pedagogika va jismoniy madaniyat fakulteti Til nazariyasi va metodikasi kafedrasi Sobit Avezov, Tavakkal Choriyev

kattaroq, katta, kichkina, 
kichkinaroq, keng, kengroq, uzun, uzunroq, yo’g’on, ingichka 
kabi
); 2) buyumlarning joylashish o’rnini (
o’ngda, chapda, 
o’rtasida, orqasida, yaqinida, yonida
), kun qismlarini va ularning 
belgilarini (
ertalab, kechqurun, kechasi, sahar, shom, xufton, 
qorong’i, yorug’ 
kabi); 3) buyumlarning fizik sifatlarini (
yumshoq, 
qattiq issiq, sovuq, silliq, tip-tiniq,, g’adir-budur, yaltiroq 
va 
hokazolar), xususiyatlarini (
eriydi, iviydi, yirtiladi 
kabi) bildiruvchi 
so’zlar ham ular lug’atini boyitadi. 
Bolalar lug’atini boyitish deganda biz ularni mustaqil 
o’zlashtirishlari uchun qiyin bo’lgan yangi so’zlar bilan muntazam 
tanishtirib borishni tushunamiz.
Bolalar lug’atini boyitish ishi uch yo’nalishda olib borilishi 
mumkin: 
1. Sekin-astalik bilan miqdori ortib boradigan buyumlar va 
hodisalar bilan tanishtirib borish. 
2. Tevarak-atrofimizni o’rab turgan predmetlar va hodisalarning 
nomini, sifatini, xususiyatlarini, ularning o’zaro munosabatlarini 
bildiruvchi so’zlarni kiritish. 
3. Predmetlarning belgilariga qarab farqlash va umumlashtirish 
asosida boshlangich tushunchalarni bildiruvchi so’zlarni kiritish. 
Lug’atni boyitish ishining uch yo’nalishi bo’yicha olib boriladigan 
ish hamma guruhlar uchun taalluqli bo’lib, faqat mazmun jihatdan farq 
qiladi. Masalan, tabiat hodisalari, buyumlar, ijtimoiy hayot hodisalari va 
hokazolar bilan tanishtirishda ish mazmunining oddiydan murakkabga 
borishi bilan turli guruhlardan o’zaro farq qiladi. 
Ikki yoshli bolalar bog’chada, uyda munosabatda bo’ladigan 
buyumlarning, kiyim-kechaklar, mebellar, idish-tovoqlar, o’yinchoqdar
va hokazolarning nomlarini bilib oladilar. Endi ular maishiy-xo’jalik va 
o’yin faoliyatilarida foydalaniladigan ayrim buyumlar va ular bilan 
bajariladigan harakatlarning nomlarini bilib olishlari kerak. 
Bu yoshda ularning narsa-buyumlar to’g’risidagi bilimlari 
chuqurlashib va mustahkamlanib boradi, endi ular o’xshash buyumlarni
belgilariga qarab farqlashga o’rgatiladi va buning natijasida ular lug’ati 
kursi, kreslo, divan, stol, xontaxta, tufli, botinka, kovush, shippak, 
maxsi, kalish, etik, ro’mol, do’ppi, qalpoq, telpak, yaktak, chopon, 
chakmon, lozim, shalvar, shim, stakan, piyola kabi qator so’zlar 
hisobiga boyiydi. 

---

54 
Besh yoshli bolalarning faol lug’atiga ular hayotida duch 
keladigan hamma buyumlarning nomlarini, ularning qismlarini, sifat va 
xususiyatlarini, fazoviy o’rnini va vaqt munosabatlarini bildiruvchi 
so’zlar kiritiladi. Shuningdek, bu yoshda ularning lug’atiga
maishiy-xo’jalik tushunchalarini bildiruvchi so’zlar (sabzavotlar, 
mevalar, kiyimlar, o’yinchoqlar, idishlar, oyoq kiyimlari va hokazolar) 
kiritiladi. 
Olti yoshli bolalarning faol lug’atiga buyumlarning muhim 
belgilarini (metal, plastmassa, mato, shisha, chinni), sifat va 
xususiyatlarini (och, qizil, tiniq, yashil, nordonroq, sariqroq, yengil, 
sovuqroq, issiqroq, issiq, iliq, iliqroq; pishiq, pishiqlroq, pishiq emas; 
iviydi, sekin iviydi va hokazo) va boshqa tushunchalarni bildiruvchi 
so’zlar kiritiladi. 
Yetti yoshli bolalar lug’atiga esa buyumlarning va materiallarning 
eng muhim belgilarini bildiruvchi so’zlar kiritiladi (nordon - shirin, 
achchiq – sho’r, yashilroq - sariq; mato, tufli, yengil, qalin va hokazo). 
Bunda farqlashni bildirish uchun zarur bo’lgan so’zlarni kiritish muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bolalar o’zlari qaysi so’z to’g’ri, aniq, ekanligini 
tanlay olmaydilar, balki eshitayotgan so’zlariga taqlid qiladilar. Shuning 
uchun tarbiyachining nutqi bolalar uchun namuna bo’lishi, u o’z 
lug’atini boyitish ustida ishlashi kerak. U ona tilining lug’at tarkibini 
yaxshi o’rganishi shart. Shunday qilib, lug’atini boyitish ishi va uning 
mazmunini, bolalarning buyumlar to’g’risidagi bilimlarini muntazam 
ravishda kengaytirishga, umumlashtirishga va chuqurlashtirishga 
intilishi zarur. Bola lug’atidagi so’zlar miqdori bola tasavvuri bilan mos 
kelishi kerak. Agar bola tasavvuri rivojlanib, lug’at boyligi sekin o’ssa, 
u vaqtda bola o’z fikrini boshqalarga bildirishda qiynaladi, nutqi juda 
kambag’al, tushunarsiz bo’ladi. Agar aksincha bo’lsa, u vaqtda bola 
so’z ma'nosiga tushunmay, ko’p gapiradigan "vaysaq" bo’lib qoladi. 
Bola lug’atiga muomaladan chiqarilgan va mahalliy shevaga oid 
so’zlarni kiritish yaramaydi. Bolalarning bir-birlari va kattalar bilan 
muloqotda bo’lishlari hamda o’z fikrlarini erkin, tushunarli bayon 
qilishlari uchun asosiy manbalardan biri bolalar badiiy adabiyotidir. 
Bolalar kattalarning o’qib berishi, hikoya qilishlari orqali badiiy 
asarlarni idrok etadilar va shu asosda lug’atlari boyib boradi. 
Bolalar lug’atidagi so’zlarni mustahkamlashga tarbiyachi alohida 
e'tibor berishi zarur. Bu vazifa maktabgacha tarbiya yoshidagi 
bolalarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda 

---

55 
amalga oshiriladi. Bog’cha yoshidagi bola lug’atida so’zlarning 
mustahkam o’rnashishi uchun uni ko’p marta takrorlash zarur. 
Bola xotirasida qiyinlik bilan mustahkamlanadigan murakkab 
so’zlarga quyidagilar kiradi: 1) umumlashtiruvchi so’zlar: uy hayvonlari 
(ot, sigir, qo’y, echki, eshak); mebel (stul, stol, divan, xontaxta, javon); 
oyoq kiyimlari (tufli, botinka, shippak, kalish), idish-tovoqlar (likopcha, 
kosa, piyola) va hokazolar; 2) mavhum so’zlar (jimjitlik, tozalik, 
go’zallik); 3) sifatlarni bildiruvchi so’zlar (g’adir-budur, tip-tiniq, 
nordon, temirdek) va hokazolar. 
Bolalar lug’atida umumiy tushunchalarni bildiruvchi so’zlar 
mavjud bo’lib, ulardan xato foydalanadilar, ya'ni ushbu so’zlarning 
ma'nosi chegaralangan holda tushuniladi. Buning natijasida bolalar bilan 
tarbiyachi o’rtasida tushunmovchiliklar vujudga keladi va bolalar 
tarbiyachining 
so’zlarini 
anglab 
yetmaydilar. 
Shuning 
uchun 
tarbiyachining asosiy vazifasi bolalar yoshiga mos so’zlar tanlab, 
ularning ma'nosini tushuntirishi, narsa-buyumlar va hodisalarning 
nomlarini to’g’ri aytishi kerak. 
Xulosa qilib shuni aytish joizki, tarbiyachi qaysi turdagi 
mashg’ulotni o’tmasin, qaysi faoliyatini tashkil etmasin, albatta yangi, 
bolalar tomonidan mustaqil ravishda o’zlashtirilishi qiyin bo’lgan 
so’zlarni bolalar lug’atida mustahkamlashi va ularning ma'nosini 
alohida tushuntirishi shart.