O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti axmedova Dildora Bahodirovna

Boshqa tillardan o
‘
zlashtirilgan ayrim so
‘
zlar orfoepiyasi
1.
Turkiy tillarda, ma’lumki, undoshi bo‘lmagan, shuning uchun jonli 
so‘zlashuvda arab, fors va rus tillaridan o‘zlashgan so‘zlardagi «f» ni «p» deb 
talaffuz qilish hollari uchraydi: 
ulfat> ulpat, faner> paner, ferma > 
perma
kabi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ularni «f» bilan talaffuz qilish me’yor 
holiga kelgan. 
2.
So‘z yoki bo‘g‘in boshida undosh tovushlarning qatorlashib kelishi turkiy 
tillarga xos bo‘lmagan. Bu hodisa keyinchalik boshqa tillardan o‘zlashtirilgan 
so‘zlar talaffuziga ham ta’sir qilgan — jonli so‘zlashuvda so‘z yoki bo‘g‘in 
boshida yoxud bo‘g‘indagi ikki undosh orasida bir unlining orttirilishiga olib 
kelgan: 
shkaf> ishkop, stakan > istakon, plan
> 
pilon, traktor> tiraktir
kabi. 
Bunday holat so‘z oxirida ham uchraydi: 
aq/> aqil, fikr> fikir, ilm
> 
ilim, 
hukm
> 
hukum
kabi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bunday so‘zlarni asl holicha 

---

82 
(unli orttirmay) talaffuz qilish orfoepik me’yor sanaladi. Bunday me’yor shu 
tipdagi so‘zlarning yozuvdagi shaklini (imlosini) to‘g‘ri belgilashga ham 
yordam beradi. 
3.
Umumturkiy so‘zlarda ikki unli yonma-yon qo‘llanmaydi, bu hol arab tilidan 
o‘zlashgan 
oila, doir, rais, maorif saodat, mutolaa
kabi so‘zlar talaffuziga 
ta’sir qilgan: 
oila, doir, rais
so‘zlarida bitta «y» orttirilgan 
(oyila, doyir,rayis 
kabi), maorif, saodat, mutolaa
so‘zlari esa unlilarning diftonglashuviga —
mo.rip, so:dat, mutola:
kabi talaffuz qilinishiga olib kelgan. Keyingi bir asr 
ichida rus tilidan so‘z o‘zlashtirishning faollashganligi, ruscha o‘zlashmalarning 
rus tilidagi talaffuz va imlo me’yorlarini o‘zbek tiliga aynan singdirish 
tendensiyasining ustun bo‘lganligi o‘zbek tilida ikki unlining so‘z tarkibida 
yonma-yon kelishini orfoepik va orfografik me’yorga aylantirdi: 
biologiya, 
geometriya, 
geologiya, 
geodeziya
va 
boshqalar. 
Bu 
hol 
arabcha 
o‘zlashmalarda 
(oila, doir, rais, maorif, saodat, matbaa, mutolaa
kabilarda) 
ham ikki unlining yonma-yon talaffuz qilinishi va yozilishini me’yor darajasiga 
ko‘tardi. 
4.
Arab tilidan o‘zlashtirilgan
ta’na, da’vo, ma’no, e’lon, me’mor, mo’tabar
kabi 
so‘zlarning birinchi bo‘g‘inidagi unlilar arabcha «ayn» tovushi ta’sirida bo‘g‘iz 
artikulatsiyasi bilan cho‘ziqroq talaffuz etiladi. 
5.
Rus tilidan o‘zlashgan so‘zlarda «i» unlisi o‘zbek tilining «i» unlisidan torroq 
va cho‘ziqroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: 
tish
(o‘zb.) — 
tip
> 
ti:p 
(rus.), 
//‘/(o‘zb.) - 
tir>
//./-(rus.) kabi. 
6.
Rus tilidan o‘zlashtirilgan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning urg‘usiz ochiq 
bo‘g‘inidagi «i» o‘zbekcha «i» dan torroq va cho‘ziqroq talaffuz etiladi. Qiyos 
qiling: 
bilan
(o‘zb.) — 
bilet (
rus.), 
kinoya
(o‘zb.) — 
kino
(rus.) kabi. 
7.
Rus tili orqali o‘zlashtirilgan so‘zlarning so‘nggi ochiq, urg‘uli bo‘g‘inida «i» 
unlisi 
o‘zbekcha 
«i»dan tor va cho‘ziq talaffuz etiladi. Qiyos 
qiling: 
maxsi
(o‘zb.) — 
taksi
(rus.), 
tepki
(o‘zb.) — 
konki
(rus.) kabi. Urg‘uli 
bo‘g‘inning boshqa tiplarida (yopiq, to‘la yopiq bo‘g‘inlarda) ham ruscha «i» 

---

83 
o‘zbekcha «i»dan cho‘ziqroq va torroq talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: