O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Suv almashinuv evolyusiyasi. Evolyusiya davomida o‘simliklar tashqi muhitga moslashishi uchun ularda bir necha xil suv almashinuv tiplari paydo bo‘lgan.

Bunday tiplar ichida eng qadimgisi gidatofit suv almashinuvi hisoblanadi. Bunday suv almashinuv xili suv muhitida yashaydigan ko‘k- yashil va eukariot suvo‘tlariga xos. Bunday organizmlar o‘zining butun tana yuzasi orqali suvni osmotik yo‘l bilan yutadi, lekin o‘zlarining suv almashinuvini boshqarish xususiyatiga ega emas.

O‘simliklarning quruqlikka chiqishi munosabati bilan ularda suv almashinuvining poykilogidr tipi paydo bo‘lgan. Bunday suv almashinuv tuban o‘simliklar (lishayniklar) va ba’zi bir yuqori o‘simliklarga (mox va psilofit) xos. Bu o‘simliklarda suvning yutilishi to‘qimalarning gigroskopikligi natijasida amalga oshiriladi. Suvning o‘tkazilishi esa sodda tuzilishga ega bo‘lgan o‘tkazuvchi tizimlar orqali apoplast va simplast yo‘llari orqali amalga oshadi. Bu organizmlarda ham suv almashinuvi jarayonlari mustaqil boshqarilmaydi. Tanasidagi suvning miqdori tashqi muhitga bevosita bog‘liq. Qurg‘oqchilik sharoitida bu o‘simliklar ko‘p miqdorda suv yo‘qotadi va anabioz holatiga o‘tadilar.

Keyinchalik havoning sovushi va namlikning kamayishi natijasida o‘simliklar uchun yangi muhit paydo bo‘ladi. Natijada o‘simliklarda suv almashinuvining gomeogidr tipi paydo bo‘ladi. Bu ko‘pchilik yuqori o‘simliklarga xos. Bunda o‘simliklarda maxsus suv yutish uchun poyalar paydo bo‘ladi (paporotniksimonlar), ochiq va yopik urug‘li o‘simliklarda esa shakllangan ildiz sistemasi paydo bo‘ladi.

Qadimgi ochiq urug‘li o‘simliklarda traxeitlar hosil bo‘lsa, mayda urug‘li o‘simliklarda naylar sistemasi shakllanadi. Gomeogidr o‘simliklarda bug‘lanish faqat epidermis emas, balki ustitsa orqali ham amalga oshadi. Shuning uchun ham bu o‘simliklar o‘zlarining suv almashinuvini mustaqil boshqaradi.

O‘simliklarning suv almashinuv evolyusiyasini o‘rganish ular ontogenezida suvga bo‘lgan talabchan davrni aniqlashda katta ahamiyatga ega. Bu davr o‘simliklarning erkaklik va urg‘ochilik gametalarining shakllanishi va urug‘lanish paytiga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham bu davrda suvning yetishmasligi embrion xaltasining shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Natijada hosildorlik pasayadi, hosil sifati buziladi va ko‘pincha puch urug‘lar paydo bo‘ladi.

Umuman olganda, o‘simliklarning qurg‘oqchilikka moslashishida ikki xil yo‘l mavjud: 1) faol; 2) passiv. Passiv yo‘l poykilogidr o‘simliklarga xos bo‘lib, ularda suv almashinuvini boshqaruvchi organlar bo‘lmaydi. Moslanishning faol yo‘li gomeogidr o‘simliklarda kuzatiladi. Bunday o‘simliklar tashqi muhitning noqulay omillariga qarshilik ko‘rsatuvchi evolyusiya davomida paydo bo‘lgan moslanishlarga ega. Yuqoridagi moslanishlarga ildiz sistemasi, suv o‘tkazuvchi to‘qimalar, og‘izchalar, kutikula, hujayraning suvni saqlash qobiliyati va boshqa moslanishlarning paydo bo‘lishi kiradi.

Yer yuzida yashaydigan barcha o‘simliklar suvga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra ikki guruhga ajratiladi.