O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

104 
 
 
3.3. 
XALQ PEDAGOGIKASIDA JISMONIY VA MEHNAT 
TARBIYASI. 
 
1.Xalq    pedagogikasida  jismoniy  barkamollikning  ijtimoiy 
ahamiyati haqida. 
2.  Mehnatning  ijtimoiy  ahamiyati  va  mehnatsevarlikning 
ulug‘lanishi. 
3. Xayoliy mehnat qurollari va mehnat  ahlining e’zozlanishi. 
 
Tayanch  so‘zlar:  jismoniy  tarbiya,  barkamollik,  mehnat  tarbiyasi, 
mehnatsevarlik,  mehnat  qurollari,  mehnat  ahli,  mehnat  vositasi, 
mehnatsevarlikning  ulug‘lanishi,  hayoliy  mehnat,  mehnat  qurollari, 
mehnat ahli, ijtimoiy taraqqiyot. 
O‘tmishda  insonning  tabiat  stixiyalariga  qarshi  kurashdagi  ojizligi 
noma’lum  tuyulgan  hodisalarga  javob  topishga  undagan.  Bo‘ron,  sel, 
toshqin,  zilzila  kabi  g‘ayri  tabiiy  ko‘ringan  kuchlarga  qarshi  kurasha 
oluvchi qahramonlar yaratishga olib kelgan. Shuning uchun “Avesto” da 
Anaxita  xushqomat,  zabardast,  kamtarin,  to‘g‘riso‘z  go‘zal  qiz  sifatida 
namoyon bo‘ladi. U kishilarga kuch-qudrat baxsh etuvchi, suvning mo‘l 
bo‘lishini  ta’minlovchi  ma’buda.  “Avesto”  yovo‘zlikka  qarshi 
kurashuvchi pahlavonlar g‘olib bo‘lishida Allohdan madad so‘raydi. 
“Odami  Od”  hikoyasida  Odami  Od  obrazi  ham  jismoniy 
barkamollikda  tengsiz  qahramon  sifatida  tasvirlanadi.  Uning  bo‘yi 
bo‘lutga etadi, kuchli, dengizda baliqni qo‘li bilan to’tib, quyosh taftida 
pishirib  eydi.  U  Nuh  payg‘ambarni  elkasiga  mindirib,  toqqa  olib 
chiqibdi.  Tog‘da  to‘rtta  bahaybat  chinorni  tomiri  bilan  sug‘urib,  ustiga 
Nuh  payg‘ambarni  o‘tirg‘izib,  dengiz  bo‘ylab  ravona  bo‘libdi. 
Nonushtaga  bir  hovo‘z  suvga  non  to‘g‘rab  er  ekan,  chinordan  kema 
yasab,  hamma  odamlarni  kemaga  solib,  dengizga  tushib,  o‘zi  kemani 
tortib ketibdi. 
“Avesto”  dagi  adolatli  shoh  Jamshid  ham  shunday  qudratli 
qahramon  sifatida  tasvirlangan.  Etti  yuz  yil  Amudaryoda  hukmronlik 
qilgan  er  Xubbi,  qahramonlik  rivoyatlaridagi  To‘maris,  Shiroq,  Zarina, 
Rustam,  Siyovush,  Alpomish  singari  qahramonlar  ham  o‘z  jismoniy 
barkamolligi tufayli yovo‘zlikka qarshi kurashganlar. 
Hozirgi  paytda  unumdor  erlar,  tabiiy  boyliklar,  suv  resurslarining 
kamayishi,  alkogolizm,  narkomaniyaning  kuchayishi  singari  salbiy 
omillar insonning jismoniy barkamolligi, sog‘lig‘i, yoshlar salomatligini 

---

105 
 
asrashni  taqoza  etmoqda.  Komil  shaxs  tarbiyasida  jismoniy  tarbiya 
muhim yo‘nalishga aylandi. Xalq hamisha jismoniy tarbiya – salomatlik 
garovi  ekanligini  tushungan.  SHuning  uchun  yoshlarga  o‘yinlar,  milliy 
kurash  turlari,  sport  musobaqalariga,  toza  havodan  foydalanishga 
alohida  e’tibor  bergan.  Quyosh  nuri  va  suvdan  foydalanib,  sog‘liqni 
saqlash  mumkinligini  qadimdayoq  tushunib  etgan.  Ba’zan  o‘z 
sog‘lig‘iga e’tiborsiz qaragan yoshlarga qarata aytiluvchi o‘gitlar shular 
jumlasidandir: 
“Ikki narsa yo‘qotilganidan so‘ng qadrlanadi – sog‘liq va yoshlik”, 
“Tan  sihatlik  –  tuman  boylik”,  qozoqlar:  “Kambag‘alning  boyligi  - 
sog‘lig‘i”,  -  desa,  turkmanlar:  “Sog‘liq  bo‘lsa,  erkinlik  bo‘ladi” 
deyishadi.  SHuningdek,  xalq  sog‘liqni  saqolash  uchun  “Boshingni 
salqin,  oyog‘ingni  issiq  tut”  deb  pand  beradi.  Sog‘liqni  saqlashda 
ovqatlanish  madaniyatiga  amal  qilishga  chaqiradi:  “Qorning  og‘risa  – 
og‘zingni, ko‘zing og‘risa – qo‘lingni tiy” va b. 
Zararli 
odatlar 
oqibati 
achchiq 
ekanligi 
ta’kidlanadi: 
“Chekuvchining ichi ham, puli ham kuyadi”. 
O‘z avlodlarini sog‘lom, baquvvat, botir bo‘lishini orzu qilgan xalq 
farzandlariga  Quvvat,  Polvon,  Arslon,  Botir,  Qahramon,  Bahodir, 
Murod,  Komil  singari  ismlar  qo‘yishni  taomilga  kiritgan.  Dostonlar  va 
ertaklar  qahramonlari  qahramonlar  darajasida  tasvirlangan.  Ular 
vositasida yoshlar jasoratiga, mardlik va insonparvarlikka undalgan. 
Jismoniy  tarbiyada  “Ko‘pkari”,  “Qiz  quvdi”,  “Olomon  poyga”, 
“Uloq  tortish”,  “Kurash”  singari  milliy  o‘yinlarning  ahamiyati  katta 
bo‘lgan. Ular hozir ham muhim ahamiyatga ega. 
Mehnat  tarbiyasi  ham  jismoniy  barkamol  qiluvchi,  ham  moddiy 
to‘kin  –  sochinlikni  ta’minlovchi  vosita  sifatida  talqin  etilgan. 
Mehnatsevar  yoshlarni  tarbiyalash  xalqning  bosh  maqsadi  sifatida 
qo‘yilgan: “Mehnat – mehnatning tagi rohat”, “Mehnatdan kelsa boylik, 
turmush bo‘lar chiroylik”. 
Mehnatning  ijtimoiy  ahamiyati  va  mehnatsevarlikning  ulug‘lanishi 
haqida. 
O‘rta  Osiyo  va  Qozog‘iston  sharoitida  mehnat  tarbiyasi  yoshlar 
tarbiyasining  ajralmas  qismi  sifatida  qaralgan.  Uni  amalga  oshirishda 
avvalo oila, so‘ngra jamoatchilik mas’ul hisoblangan. Mehnat vositasida 
madaniyat,  san’at,  axloqiy  sifatlar,  ona  Erga  muhabbat  hissi 
tarbiyalangan.  Chorvachilik,  dehqonchilik,  bog‘dorchilik,  pillachilik 
turkigo‘y  xalqlarda  qadimdan  asosiy  mehnat  turi  hisoblanib,  bolalar 
ularni amaliy hayot jarayonida o‘rganganlar. 

---

106 
 
Xalq  pedagogikasi  shuni  ta’kidlaydiki,  inson  faqat  mehnati  bilan 
aziz. Shuning uchun “Ko‘mirchi yuzi qora bo‘lsa ham uyalmaydi”, yoki: 
“Gap  bilguncha,  ish  bil!”,  “Bugungi  ishni  ertaga  qo‘yma!”  deb  o‘git 
beradi xalq. Xalq hamisha yosh avlod mehnatsevar bo‘lishi bilan birga u 
hunarli  ham  bo‘lishini,  hunarni  quruq  o‘rganish  emas,  balki  “qo‘li  gul 
usta”  bo‘lishni  targ‘ib  etadi.  SHuningdek:  “Ortiqcha  kasb  boshni 
aylantirmaydi”,  yoki:  “Bir  yigitga  qirq  hunar  oz”  deydi  xalq.  Ayni 
paytda  o‘z  ishining  ustasi  bo‘lish  insonga  darhol  nasib  etmasligi 
eslatiladi.  Buning  uchun  irodali,  sabr-toqatli  bo‘lishga  chaqiriladi. 
Mehnatni  sifatli  qilish  (ishning  o‘zini  bilguncha,  ko‘zini  bilish) 
kelajakda pan berishning oldini olishi alohida ta’kidlanadi. 
Xalq  engil  ish  ortidan  quvuvchilar,  ishyoqmaslar  ustidan  kuladi, 
yoshlarni ulardan ibrat olmaslikka chaqiradi; ularni “oqbilak”, “tannoz” 
deb  ataydi.  “Dangasaning  kosasi  oqarmas”  ligi,  “Ishyoqmasga  it 
boqmas” ligini ta’kidlaydi. SHunday qilib, xalq vijdonan, muntazam, aql 
bilan  ijtimoiy  foydali  mehnat  qilish  lozim  deb  hisoblaydi:  “Yomg‘ir 
bilan  er  ko‘karar,  mehnat  bilan  el  ko‘karar”,  “Er  yuzini  er  ochar,  er 
yuzini  er  ochar”,  “Obro‘  osmondan  tushmas,  mehnatdan  kelar”, 
“Tekinning minnati ko‘p, mehnatning ziynati ko‘p” va boshqalar. 
Xalq ertaklarida, afsona va rivoyatlarda, dostonlardagi qahramonlar 
o‘z  mehnatsevarligi,  mehnatda  toblanganligi,  bir  necha  kasb-hunar 
sohibi bo‘lganligidan hayot qiyinchiliklarini, og‘ir sinovlarni  engib, o‘z 
maqsadlariga  erishadi,  keng  xalq  ommasining  baxti,  manfaati  uchun 
kurashadilar.  Chunonchi,  A.  Navoiyning  “Farhod  va  SHirin” 
dostonidagi Farhodning mehnati o‘z ijtimoiy harakteri bilan, xalq ertagi 
“Zumrad  va  Qimmat”  dagi  Zumrad  mehnatsevarligi  va  ijobiy  axloqiy 
sifatlari bilan o‘quvchini o‘ziga tortadi. 
Markaziy  Osiyoda  mehnat  tarbiyasi  berish  bilan  bolalarni 
yoshligidan  mustaqil  hayotga  tayyorlashgan.  Jumladan,  hatto  A. 
Vamberi  ham,  bizda  qiz  bolalarga  to‘qish,  bichish,  tikish,  sut 
mahsulotlari  tayyorlash,  7-8  yoshdan  dehqonchilik,  chorvachilik 
ishlarida  qatnashishga  o‘rgatilishini  ta’kidlagan.  Chunki  xalq:  “Terga 
botgan  rohatga  botar”,  “Ter  to‘ksang,  dur  terasan”,  “Uyqu  –  g‘adolat, 
mehnat  -  rohat”,  “Xotin  chiroyi  erdan,  hosil  chiroyi  erdan”,  “Qolgan 
ishga  qor  yog‘ar”,  “Quldek  ishlasang,  bekdek  yotib  eysan”,  “Qo‘rada 
ko‘rsam – qornim to‘q”, “Hunar - birlikda, rizq - tiriklikda”, “Ko‘pning 
rizqi  mo‘l  bo‘lur”,  “Baraka  -  ko‘pchilikda”,  “Ko‘pdan  quyon  qochib 
qutulmas”,  “Maslahatsiz  bo‘lgan  ish,  boshga  keltirar  tashvish”  va 
boshqalar. 

---

107 
 
Xayoliy mehnat qurollari va mehnat ahlining e’zozlanishi 
Ma’lumki,  ibtidoiy  odamlar  o‘ziga  noma’lum  bo‘lib  ko‘ringan 
tabiat  kuchlaridan  talvasaga  tushar  ekan,  ayni  paytda  ularni  engishga 
harakat  qilgan.  Ba’zan  buning  uddasidan  chiqa  olmay,  g‘ayri  tabiiy 
hodisalarga sig‘ingan, ularni totemistik tasavvurga aylantirgan. 
Jonsiz  narsalarga  jonli  deb  qarashdan  iborat    ibtidoiy  qarashlar 
animizm  nomini,  g‘ayritabiiy  jonzodlar  (qirq  boshli  ilon,  ikki  boshli 
odamsifat shoxli hayvon ...) totemizm nomini olgan. Totemizm ibtidoiy 
jamiyatda  paydo    bo‘lib,  unda  odamning  hayvon,  o‘simlik  yoki  tabiat 
hodisalari  bilan  aloqasi  borligiga  ishonishga  undaladi.  “Yjriltosh”  da 
tosh  yorilib,  qizni  ofatlardan  saqlash  uchun  o‘z  bag‘riga  olsa,  “Qilich 
botir”  da  qahramonning  joni  qilichida  deb  uqtiriladi.  SHuningdek, 
o‘tmishda  turkiy  xalqlar  ot,  xo‘kiz,  ilon,  bo‘ri,  it  kabi  hayvonlarga 
e’tiqod  qo‘yganlar,  og‘ir  kunlarda  bo‘ri  va  otlardan  najot  kutganlar. 
O‘zbek  xalq  dostonlarida  G‘irot,  Boychibor,  Jiyronqush,  Majnunko‘k 
singari  otlar  obrazlari  mavjud.  Hatto  sohibqiron  Amir  Temurning 
“Kuno‘g‘lon” deb atalgan oti ham g‘ayri tabiiy hisoblangan. 
Qadimgi 
etnopedagogika 
manbalarida 
hayvonlarda 
mavjud 
bo‘lmagan  xususiyatlar  haqida  ham  fikr  yuritiladi.  Jumladan,  otning 
qulog‘ini  burash  bilan  ko‘kka  parvoz  qilish,  suvda  so‘zish,  dunyoning 
narigi  chetiga,  baland  tog‘lar  osha  “uchar  gilam”  da  borish 
samolyotlarning kashf etilishiga, suv ostida so‘zuvchi qayiqlar – suv osti 
kemalarining  yaratilishiga,  “sehrli  etikcha”  lar  ega  mashinalarning 
yaratilishini  orzu  qilish  tufayli  vujudga  kelgan.  “Sehrli  oyna”  haqidagi 
afsona  va  orzu  televizor  misolida  ro‘yobga  chiqqan  bo‘lsa,  sehrli 
dastgoh sehrli dasturxon haqidagi orzular ish unumi juda yuqori bo‘lgan 
dastgohlarning ishlab-chiqarish uskunalarining yaratilishiga olib kelgan. 
Chunki, har bir yangilik dastlab orzularda, hayol (fantaziya) da tug‘iladi. 
So‘ngra  inson  uni  amalga  oshirishga  harakat  qiladi.  Chunki,  ijtimoiy 
taraqqiyotning  ma’lum  bosqichida  mavjud  bo‘lgan  ish  qurollari, 
asboblar, mehnat unumini jamiyat talabi darajasida qondirmagach, yangi 
qurollar  haqida  o‘ylanadi.  Hind  badiiy  filmi  “Ramayana”  dagi  yoy 
paykonlarining  uchishi,  boshqarilishi  raketalar  haqidagi  eng  ibtidoiy 
tasavvurga o‘xshaydi. 
Etnopedagogikada  mehnat  ahli  g‘oyat  ulug‘lanadi.  Mehnatning 
tarbiyaviy ahamiyatiga ham yuqori baho beriladi: 
 
 
 

---

108