O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

SHaylanish ( razminkani) va ishga kirishishga fiziologik tavsifi 
Organizmni bo’lajak ishga tayyorlashda shaylanishning ahamiyati katta. Start 
oldi  holatining  shartli  refleks  mexanizmiga  muskul  ishi  ta’sirida  shartsiz    refleks 
reaktsiyalari qo’shilib organizm ish holatiga tayyorlanib oladi.  

---

SHaylanish mashg’ulotlari umumiy va maxsus qismlarga bo’linadi.  Umumiy 
shaylanish mashg’ulotlarining maqsadi organizmning funtsional holatini ortirish va 
harakat  apparatining    markaziy  va  pereferik  qismlari  qo’zg’aluvchanligini 
optimallashtirish  hisoblanadi.  Ish  boshlangunga  qadar  yangi  harakat  malakalarini 
shakllantirish va harakat sifatlarini yaxshi namoyon qilish uchun sharoitlar yuzaga 
keladi.  Muskullar  qizishi,  ularning  yopishqoqligini  kamaytiradi,  bo’g’imlar 
egiluvchanligini  ortiradi,  Oksigemoglobindan  kislorodning  to’qimalarga  o’tishini 
osonlashtiradi,  fermentlarni  faollashtiradi  va  biokimyoviy  reaktsiyalarni  o’tishini 
tezlatadi. Biroq shaylanish sportchilarni charchash holatiga va tana  haroratini 38
0
 S 
dan ortishiga olib kelmasligi kerak.  
SHaylanishning  maxsus  qismi  bo’lajak  faoliyatda  ishtirok  etadigan  nerv 
markazlari  va  skelet  muskullarini  faolligini    ortirishga  mo’ljallanadi.  Ishchi 
dominantalar va ular asosida hosil qilingan harakatlantiruvchi dinamik steriotiplar 
jonlanadi, vegetativ o’zgarishlar tez ishga kirishishga mos darajaga yetadi.   
SHaylanish  mashg’ulotlarining  davomliligi  taxminan    10-30  min.  tashkil 
qiladi, asosiy ish bilan  razminka oralig’idagi vaqt 15 min.dan ortmasligi kerak, aks 
xolda uning samarasi kamayadi. 
Tinchlik va ishchi holatlarda organizm funktsiyalari nisbatan turg’un va aniq 
boshqaruvga  ega.  Ikkala  holat  o’rtasida  ikkita  o’tish  davri  ishga  kirishish  (tinch 
holatdan  ishga)  va  qayta  tiklanish  (ish  holatidan    tinch  holatga)  o’tish  davrlari 
mavjud.  
Ishga kirishish davri ish boshlangandan to turg’unlik holati yuzaga kelguncha 
davom etadi. Ishga kirishish vaqtida ikkita jarayon amalga oshadi: 
a) organizmning ishchi darajaga o’tishi 
b) funktsiyalar sozlanishi 
Turli funktsiyalarning ishga kirishishi
 geteoxronligi bilan farqlanadi, yani  bir 
vaqtda  bo’lmaydi, ularni ko’rsatkichlari variantlari ortadi.  
Dastlabida  va  juda  tez  harakat  funktsiyalari  ishga  kirishadi,  keyin  sekinroq 
vegetativ funktsiyalar ishga kirishadi. Vegetativ funktsiyalardan yurak urishlari va 
nafas harakatlari soni tezda talab darajasiga ko’tariladi, keyin hajmiy ko’rsatkichlar 
yurakning sistolik va  minutlik hajmi, nafas olish chuqurligi va nafasning minutlik  
hajmi ish holati talabiga moslashadi. Ulardan keyin kislorod  iste’moli ortadi va eng 
oxiri  termoregulyatsiya  jarayonlari  sozlanadi.  Vegetativ  funktsiyalarning  sekin 
o’zgarishi  sababi  ish  boshlanishidagi  kuchli  harakat  dominantasini  vegetativ 
markazlarga tormozlovchi ta’sir ko’rsatishi hisoblanadi. 
Ishga  kirishish  yuqori  malakali  sportchilarda,  o’smirlarda  va  sport 
formasidagi sportchilarda tezroq amalga oshadi. 
Ishga  kirishish  davrida  “o’lik  nuqta”  yuzaga  kelishi  mumkin.  O’lik  nuqta 
yetarli  tayyorgarlikka  ega  bo’lmagan  sportchilarda  va  chiniqmagan  odamlarda 
harakat  va  vegetativ  funktsiyalarni  diskoordinatsiyasi  natijasida  yuzaga  keladi. 
Xaddan tashqari tez harakatlanish va vegetativ jarayonlarni qayta sozlanishini kech 
qolishi natijasida kislorod qarzi sezilarli darajada, ortib og’ir sub’ektiv holat yuzaga 
keladi.  Qonda  sut  kislotasining  miqdori  ortib  uning  faol  reaktsiyasi  7,2  va  undan 
pastroqqa  siljiydi.  Sportchida  xansirash  kuzatiladi,  yurak    ritmi  buziladi,  o’pkani 

---

tiriklik  sig’imi  ozayadi.  EMGda  ishlayotgan  muskullar  potentsiallari  amplitudasi 
ortadi. Bu davrda mehnat qobiliyatchanlik keskin pastlaydi.     
Sportchi  irodani  mustahkamlab  ishni  davom  ettirsa,  “ikkinchi  nafas”  olish 
boshlanadi va mehnat qobiliyatchanligi yana ortadi. Bunday holat uzoq vaqt davom 
etadigan ish vaqtida organizm imkoniyatlariga mos kelmaydigan darajada ishning 
quvvati ortishiga ko’ra  bir necha marotaba takrorlanishi mumkin.