O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

Sportda genetik dopinglar xaqida 
1990 yili birinchi marta gen terapiyasini amalga oshirish imkoniyati  yaratildi. 
SHu  usul  yordamida  yetishmayotgan  yoki  kasal  a’zolarni  va  to’qimalarni 
almashtirishga  dastlabki  urinishlar  boshlandi.  Keyinchalik  sog’lom  odamlarning 
muskul  va  suyak  to’qimalarini  yoshga  ko’ra  o’zgarishlarni  yaxshilash  va  
kompensatsiyalash maqsadida foydalanishga oid g’oyalar paydo bo’ldi. 
Bu soxadagi muvaffaqiyatlardan gen terapiyasini sport  faoliyatida qo’llashga 
qiziqishlar ortdi. Oqibatda genetik doping paydo bo’ldi, boshqacha aytganda sportda 
yuqori natijalarga erishish uchun odamni morfofunktsional belgilarini o’zgartirish 
maqsadida  gen  kopiyalaridan  foydalanishga  kirishildi.  Xozirgi  vaqtga  kelib  qon 
tavsifini  yaxshilashga,  muskul  massasini  ortirishga,  muskul  tolasini  tarkibini 
o’zgartirishga  va  boshqa  belgilarni  yaxshilashga  yo’naltirilgan  har  xil  dopinglar 
aniqlangan.  Ularni  organizmga  kiritish  orqali  sportchilarni  muskulining  kuchini, 
tezkorligini va chidamliligini ortirishda foydalaniladi. 
Qadimgi  olimpiada  g’oliblari  shon-shuxratga  ega  bo’libgina  qolmasdan, 
yaxshi    moddiy  mukofat  ham  olganlar.  Qadimgi  Gretsiyada  olimpiada  g’olibi 

---

xozirgi valyuta kursi  bo’yicha  taxminan 0,5 mln dollar olgan. SHu sababli har doim 
sport  natijalarini  orttirishni    turli  yo’llaridan  shu  jumladan  dopinglardan  ham 
foydalanishga  harakat qilingan. 
Doping  atamasi  niderlandiya  so’zi  “dop”  so’zidan  kelib  chiqqan.  Janubiy 
Afrikaning zulu indeytslari tomonidan uzumni po’chog’idan tayyorlangan alkogolli 
ichimlik dop deb nomlanib, raqslar va jangovar janglarda imkoniyatlarini orttirish 
uchun foydalanilgan.  
Qadimgi  Gretsiyada  zamburug’lar  va  o’simlik  urug’larining  ekstratlaridan 
doping  sifatida  foydalanishgan.  Qadimgi  Rimda  gladiatorlar  muvaffaqiyatli  jang 
qilish uchun har xil dori vositalaridan foydalanganlar (amfetaminlarga o’xshash). 
Qadimgi  olimpiada  o’yinlarini  to’xtab  qolishi  va  ularni  19-chi  asrda    qayta 
tiklanguncha dopingga extiyoj yo’qolgan edi. Birinchi bo’lib doping izlari 1886 yili 
britaniyalik  velosipedchida  aniqlangan,  o’sha  vaqtda  ko’pchilik  velosipedchilar 
strixnin, alkogol, geroin, kokoin va boshqa moddalarni  qabul qilishgan. 
20-chi  asrda  nolegal  moddalardan  foydalanish  juda  kuchaygan.  1904  yilgi 
Olimpiada o’yinlarida amerikalik marafonchilar xom tuxum, strixnin va brinzadan 
iborat alohida aralashmani qabul qilishgan. 
1920 yillarda sport faoliyatidan dopingni chiqarib tashlash to’g’risida fikrlar 
aytilgan.  Biroq  1950  yilardan  boshlab  anabolik  sterioidlardan  (erkaklar  jinsiy 
gormonlariga  o’xshash)  keng  foydalanish  boshlandi.  Steroid  gormonlar  muskul 
xujayrasi  ichida  joylashgan  retseptorlariga  ta’sir  qiladi.  Gormonlar  retseptorlarga 
birikib xujayra yadrosiga o’tkaziladi. Bu gormonlar yadroning DNK sidagi muskul 
oqsillarini  hosil  bo’lishiga  javobgar  genlarning  faolligini  kuchaytiradi.  Bunday 
samara kuchni chiniqtirishda kuzatiladi, natijada sportchining muskul massasini va 
kuchni sezilarli darajada ortishi kuzatiladi. 
Tezda  anabolik  sterioidlarni  qo’llashni  salbiy  oqibatlari,  ayniqsa  o’smirlar 
uchun aniqlandi. Erkak organizmida o’zini jinsiy gormonlarini (testosterion) ishlab 
chiqarish  susayib,  impotentsiyani  rivojlanishiga  va  xattoki  to’la  bepushtlikka  olib 
kelar  ekan.  Ayol  organizmida  erkaklik  tipiga  mansub  o’zgarishlar    sodir  bo’lib, 
mensturatsiyani  tartibliligi  buzilib  to’la  to’xtab  qolishi  va  tug’ish  funktsiyasini 
buzilishi  kuzatiladi.  Agar  anaboliklarni  qabul  qilish  to’xtatilsa  yuqoridagi 
o’zgarishlar o’tib ketadi. Anaboliklarni salomatlikka yomon ta’siri aniqlanganligiga 
qaramasdan  1964  yildagi  Olimpiada  o’yinlarining  deyarli  barcha  qatnashchilari 
anabolik  sterioidlardan  foydalanishgan.  1960  yillarda  ko’pchilik  Milliy  Olimpia 
Komitetlari va sport federatsiyalari dopingni taqiqlashni boshladilar,  ularni qabul 
qilishni  nazorat  qiluvchi  dastlabki  dastur  yaratildi  va  nihoyat  1967  yili  Xalqaro 
Olimpiada  Komiteti tomonidan dopingni qabul qilish taqiqlandi. 1974 yili anabolik 
sterioidlarni  aniqlash  usuli  yaratildi.  1970-chi  yillargacha  kuch  sporti  bo’yicha 
yuqori malakali sportchilarning ko’pchiligi diskvalifikatsiya qilindi. 
Doping  sifatida  amfetaminlardan  foydalanish  ham  keng  tarqaldi  va  ularni 
qabul  qilish  ham  taqiqlandi.  Doping  taqiqlangan  yildan  2001  yilgacha  34  yil 
davomida  Xalqaro  Olimpiada    Komiteti  tomonidan  organizmida  amfetaminlar 
borligini  aniqlovchi  testlarning  natijalariga  ko’ra  50  dan  ortiq  atletlar  o’z 
medallaridan maxrum bo’ldilar. SHular qatorida kanadalik sprinter Ben Djonsonni 

---

1988 yili Seulda o’tkazilgan Olimpiadada 100 metrga yugurish bo’yicha olgan oltin 
medalini ham qaytarib olindi.    
Nolegal yo’l bilan sportchilarni mehnat qobiliyatchanligini orttirishni izlash 
ishlari davom ettirilishi  natijasida mutaxassislarni fikri qonni tarkibini o’zgartirish 
orqali sport faoliyati davomida organizmni kislorod iste’moli darajasini orttirishga 
qaratildi.  1970  yildan  dopingni  yangi  tipi  o’zini  qonini  qayta  quyishdan 
(autogemotransfuziya)  foydalanish  boshlandi.  Sportchidan 400  ml  qon  olinib  ikki 
xaftadan keyin qaytib quyiladi, shu muddat ichida sportchi organizmi gemoglobinni 
avvalgi miqdorini qayta tiklab oladi va qon  qayta quyilgandan keyin gemoglobinni 
miqdori sezilarli darajada ortadi. Bu yo’l ishlayotgan muskullarga kislorod yetkazib 
berishni    keskin  ko’paytirib  sportchilarni  jismoniy  chidamliligini  ortishiga  olib 
keladi. Autotransfuziya  usulini 1986 yili taqiqlandi. 
Biroq shu vaqtga kelib qon dopingini yana bir turi yaratildi. Bu usulda qon 
hosil  qilishni  tezlatishdan  foydalanildi.  Qizil  qon  xujayralari  eritrotsitlarni  hosil 
bo’lishini  boshqarishda  eritropoetin  fermenti  ishtirok  etadi.  Bu  ferment  qonda 
ma’lum  miqdorda  doimo  bo’ladi.  Sportchi  organizmiga  uni  qo’shimcha  kiritish 
eritrotsitlarni  qondagi  miqdorini  orttiradi  va  shunga  mos  ravishda  kislorod 
iste’molini  ham  ko’paytiradi.  SHu  yo’l  bilan  sportchilarni  uzoq  masofaga 
yugurishda chidamliligi ortadi. Bu usul 1990 yili taqiqlangan bo’lishiga qaramasdan 
uni  aniqlash  juda  qiyinligi  sababli  undan  foydalanish  davom  etaverdi.  2000  yili 
Sidney Olimpia o’yinlariga uni aniqlaydigan ishonchli test yaratildi. 
Qon  dopinglari  bilan  bir  vaqtda  boshqa  bir  doping  yaratildi.  Bu  usulda 
sportchi insulin qabul qiladi. 2001 yili bodibilding bilan shug’ullanuvchi yetakchi 
atletlarni  10%  insulin  qabul  qilishganligini  tan  olishgan.  Insulinli  doping 
muskullarni  energiya  resurslarini  muskul  to’qimasida  glikogenni  ortirish  hisobiga 
mehnat qobiliyatchanlikni o’sishiga olib keladi. 
Insulinli  dopingni  qabul  qilish  texnikasi  quydagicha:  ikki  soat  davomida 
insulinni  glyukoza  bilan  birgalikda  qabul  qilinadi,  qonga  tushayotgan  glyukoza 
muskullarga  tezda  o’tib  glikogenga  aylanib  to’planadi.  Muskullarda  to’plangan 
uglevod zahiralari o’rta va uzoq masofaga yugurivchi sportchilarni imkoniyatlarini 
ortiradi. 
Insulinni  miqdorini  ortib  ketishi  og’ir  oqibatlarga  olib  kelishi  mumkin. 
Bunday  vaziyatda  qondan  glyukozani  ko’p  miqdorda  muskul  to’qimasiga  o’tishi 
miyada  glyukoza  yetishmasligini  keltirib  chiqarib,  sportchilarni  koma  holatiga 
tushirishi mumkin.