O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

 
Qayta tiklanish jarayonlarining  fiziologik qonuniyatlari 
Hozirgi  vaqtda  ko’pchilik  olimlar  qayta  tiklanish  jarayonlarining  asosiy 
fiziologik  qonuniyatlariga  ularni  bir  tekisda  emasligi,  geteroxronligi,  mehnat 
qobiliyatchanligining qayta tiklanishini fazoviyligi, qayta tiklanishni tanlovchanligi 
va chiniquchanligini keltirishadi. 

---

1.  Qayta  tiklanish  jarayonlarini  bir  tekisda  ketmasligini  1926  yili  A.Xill 
tomonidan  organizmni  kislorod  qarzini  yo’qotish  jarayonini  o’rganish  davomida 
aniqlanadi. Uning  aytishicha, jismoniy ish tugashi bilan qayta tiklanish tez ketadi, 
so’ng uning tezligi sekinlashadi va sekin qayta tiklanish fazasi kuzatiladi. O’rtacha 
yuklamali ishdan keyin organizmni kislorod qarzini yo’qotish bir fazada ketib, qayta 
tiklanishning  tez fazasigina kuzatiladi.  
Keyin  o’tkazilgan  tadqiqotlarda,  qayta  tiklanishning  bir  tekisda  ketmasligi 
yurak-qon  tomir,  nafas  tizimlari,  nerv-muskul  apparati  va  moddalar  almashinuvi 
jarayonlarida  ham  kuzatildi.  Ishdan  keyingi  funktsional  o’zgarishlar  printsipial 
ahamiyatga ega bo’lib, mehnat va dam olishni rejalashtirishda ularni hisobga olish 
kerakligini ko’rsatadi. 
        2.  Qayta  tiklanishning  geteroxronligi  asosida  o’zini  o’zi  boshqarish  printsipi 
yotadi, turli xil funktsiyalarning qayta tiklanish jarayonlarining bir vaqtda ketmasligi 
bir butun organizmning optimal faoliyat ko’rsatishini ta’min etadi. 
        Sportchilarning  ko’p  yillik  kuzatish  natijalariga  ko’ra,  jismoniy  yuklamalar 
tugashi bilan kislorod qarzining alaktat fazasi  fosfogenlar qayta  tiklanadi. Bir necha 
minutdan  keyin  pulьs,  arterial  qon  bosimi,  yurakni  sistolik  va  minutlik  hajmi, 
qonning  oqish  tezligi  ko’rsatkichlari  normallashib,  ular  kislorod  qarzining  laktat 
fazasini qayta tiklanishini ta’minlaydi. Bir necha soatdan keyin tashqi nafas tizimi 
ko’rsatkichlari,  glyukoza  va  glikogen  ko’rsatkichlari,  qayta  tiklanadi.  Moddalar 
almashinuvi,  pereferik  qon,  suv-tuz  balansi,  fermentlar  va  gormonlar  bir  necha 
kundan keyin qayta tiklanadi. SHunday qilib, organizm turli funktsiyalarining qayta 
tiklanishi bir vaqtda sodir bo’lmaydi ekan. Buni sportchilarga jismoniy yuklamalarni 
tanlash,  chiniqish  mashg’ulotlarining  sonini  va  davomliligini  belgilashda  hisobga 
olish zarur. 
3.  Qayta  tiklanishning  davriyligi  organizm  mehnat  qobiliyatchanligini  o’zgarishi 
darajasida ko’rinadi. Mehnat qobiliyatchanlik dinamikasida uchta faza farqlanadi: 
a)  kuchli  ishdan  keyin  organizmning  avvalgi  holatini  qayta  tiklashga  yo’nalish 
kuzatiladi.  Bu  davr  mehnat  qobiliyatchanligini 
pasaygan  fazasiga  to’g’ri  keladi,  qayta  yuklamalar 
ta’sirida chidamlilik taraqqiy etadi;  
b)  keyinchalik  qayta  tiklanish  kuchayib,  o’ta  qayta 
tiklanish  yuzaga  kelib,  mehnat  qobiliyatchanlikni 
ortishi  fazasiga  to’g’ri  keladi;  bu  davrda  qayta 
jismoniy yuklamalar ta’sirida chiniqqanlilik ortadi. 
v)  Dastlabki  darajagacha  qayta  tiklanish  mehnat 
qobiliyatchanligining  asli  fazasiga  mos  keladi;  bu 
vaqtda  jismoniy  yuklamalarning  qayta  ta’sirini  
samarasi  oz  bo’ladi  va  faqat  chiniqqanlik  holatini 
ushlab turadi  
 

---