O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti



Download 0,62 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/11
Sana21.06.2021
Hajmi0,62 Mb.
#72379
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
Bog'liq
ozbek xonliklari davridagi etnomadaniy jarayonlar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                           

1

 Ходжайов Т.К., Ходжайова Г.К. Историческая антропология. В кн. «Узбеки», Москва, 2011. С. 17-18. 




34 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

II – Bob. Rossiya imperiyasi bosqinidan so’ng O’rta Osiyoda siyosiy va 

madaniy hayot. 

 

2.1 - Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davrida O’rta Osiyoda 

 iqtisodiy ahvol. 

 

Jahonda  kapitalistik  munosabatlar  ijtimoiy  -  iqtisodiy  hayotda  o‘z  o‘rnini 



topayotgan kezlarda O‘rta Osiyo hududlari o‘zining tabiiy - geografik boyliklari va 

arzon  ishchi  kuchi  cheksiz  bo‘lgani  holda,  XIX  asr  o‘rtalarigacha  hech  kimga 

qaram  bo‘lmagan,  feodal  mustabid  tartiblari  keng  ildiz  olgan  hududlar  edi.  Bu 

imkoniyatga  kapitalistik  iqtisodiy  ishlab  chiqarish  munosabatlari  rivojlanib 

borayotgan  qo‘shni  podsho  Rossiyasi  befarq  qarab  tura  olmas  edi.  Shu  boisdan, 

Rossiya  davlati  podsho  Ivan  Grozniydan  boshlab  O‘rta  Osiyoni  o‘z 

mustamlakasiga aylantirishni rejalashtirgan edi. Tarix taqozosiga ko‘ra, XVIII asr 

davomida katta, kichik va o‘rta Qozoq juzlari birin - ketin Rossiya tobeligiga o‘tib, 

rus  ishbilarmonlari  uchun  O‘rta  Osiyo  tomon  jadal  harakat  qilishga  keng 

imkoniyatlar ochildi. Faqat XVIII asrda Qozoq juzlari hududida 46 ta katta, 96 ta 

kichikroq harbiy qal’a va istehkomlar qurilib, ularga harbiy qismlar joylashtirildi

1



O‘rta Osiyo yerlariga kirib borish ayniqsa, podsho Nikolay I davrida (1825 - 1855) 

                                                           

1

 Ўзбекистон янги тарихи. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. 1-китоб. - Т.: 2000. 38-бет. 




35 

 

kuchaydi.  Podsho  Rossiyasi  tomonidan  har  xil  bahonalar  bilan  O‘rta  Osiyo 



hududlarini  bosib  olishga  intilish,  harbiy  yurishlar  uyushtirish  avj  oldi.  Rossiya  - 

Qo‘qon, Rossiya - Xiva chegaralarida harbiy istehkomlar qurish davom etdi. 

Rossiya  bosqini  arafasida  O‘rta  Osiyo  uch  xonlikka  bo‘linib,  ular  o‘rtasida 

hukm surgan feodal urushlari, chegara janjallari, hatto har bir xonlik doirasida yuz 

bergan  o‘zaro  ichki  feodal  kurashlar  Podsho  Rossiyasi  harbiylari  va 

siyosatdonlarining  e’tiborini  o‘ziga  tortmay  qo‘ymas  edi.  Afsuski,  bu  suronli 

yillarda O‘rta Osiyo xonliklari birlashib, bo‘lajak tashqi xavfni oldini olish o‘rniga 

o‘zaro ichki urushlar, jangu jadallar bilan band bo‘ldilar. 

XIX  asrning  birinchi  yarmida  Angliya  o‘z  maqsadlarini  ko‘zlagan  holda 

Rossiyaga qarshi Turkiston xonliklarini ittifoqini tuzishga harakat qiladi. Bu yo‘lda 

Angliya  o‘z  ayg‘oqchilarini  (Konolli,  Berns,  A.  Todd,  Stoddart,  Abbot,  Shekspir 

kabi  zobitlarni)  «sayyoxlar»  sifatida  O‘rta  Osiyoga  yuborib,  Rossiya  tashqi 

siyosatiga  xalaqit  bera  boshlaydi.  Ulardan  Stoddart  va  Konollilar  Buxoro 

rasmiylariga  diplomat  vakolatiga  tegishli  hujjat  ko‘rsata  olmagach,  ular  Buxoro 

zindonida  qatl  qilingan.  Angliya  o‘z  diplomatiyasini  Turkiya  orqali  amalga 

oshirmoqchi bo‘lib, qanchalar harakat qilmasin, ammo bu ham ish bermadi

1



Ayni  chog‘da  Rbssiya  diplomatiyasi  xonliklar  o‘rtasida  tobora  kuchayib 



borayotgan ziddiyatlarni hisobga olib, 1853 yilda Oqmachit qal’asini bosib oldi. 

Oqmachitni  olinishi  munosabati  bilan  mahalliy  tarixchi  Muhammad  Solih 

Toshkandiy  o‘zining  «Tarixi  jadidai  Toshkand»  asarida  quyidagilarni  yozadi: 

«Qo‘qonda  Oqmachit  voqeasini  esdan  chiqarib  aysh  -  ishrat,  kayfu  safo,  o‘yin  - 

kulgi  va  parvosizlikka  berilib,  mamlakat  ishidan  ko‘z  yumib,  Qozog‘istondagi 

xiroj,  boj  va  zakotni  g‘ayridin  millatlarga  topshirib,  hukmronlikni  g‘animat  bilib, 

yomon  odamlarni,  o‘g‘rilarni  va  harom  kishilarni  to‘plab  amaldor  qilib  va  valiy 

belgilab,  har  bir  shaharga  yubora  boshladilar.  Ayrim  johil  mullalar  va  nodon 

ulamolar so‘ziga ishonib, aholi shariatdan uzoqlashib, ilmsiz johillarni mansabdor 

qilib  qozi,  rais,  hokim,  valiy  lavozimlariga  o‘tqazdilar.  Poraxo‘rlik  va  haromlik 

rivojlandi,  ishni  tekshirmay  aytuvchilar  so‘ziga  amal  qilib,  poraxo‘r, 

                                                           

1

 Ўша асар,. 1-китоб. 54—55-бетлар. 




36 

 

xushomadgo‘y  va  umuman  nobob  odamlar  hokim  va  mansabdor  bo‘ldilar. 



Aksincha,  dono,  aqlli,  fozil  va  bilimdon  kishilar  xo‘rlandi  va  oyoq  osti  qilindi. 

Kengash va maslahat bilan ish yuritishga yo‘l berilmadi»

1



Mahalliy  tarixchi  Muhammad  Solih  kuyinib  yurgan  kezlarda  Podsho 



Rossiyasining  harbiy  qo‘shinlariga  birin  -  ketin  Pishpak,  To‘qmoq  qal’alari, 

Avliyoota, Turkiston va Chimkent shaharlari taslim bo‘ldi. 1864 yilning oktabrida 

general Chernyaev Toshkentga kirib keldi. Toshkent dahalarida boshlangan janglar 

1865  yil  iyulida  yakunlandi.  Bosqinchilarga  qarshi  Yoqubbek  va  amir  lashkar 

Aliqul  kabi  mahalliy  qo‘shin  sardorlarining  qahramonlarcha  kurashiga  qaramay, 

Abdurahmonbek  Shodmon,  Muhammad  Soatboy,  Said  Azim  Muhammad  kabi 

xoinlarning  xiyonatlari  ham  dushmanga  g‘alaba  keltirdi.  Toshkentdan  so‘ng 

Qo‘qon  xonligining  boshqa shahar  va  qishloqlari  ham  ishg‘ol qilinib,  1867  yilda 

Turkiston harbiy general - gubernatorligi tuzildi, unga Fon Kaufman boshliq qilib 

tayinlandi.  Shunday  qilib,  Qo‘qon  xonligi  hududining  bir  qismi  bevosita  Rossiya 

imperiyasi  tarkibiga  qo‘shib  olindi.  1876  yilda  esa  Rossiya  Qo‘qon  xonligini 

butunlay bosib olib, xonlik bekor qilinadi. 

Rossiya imperiyasining istilochilari Buxoro amirligiga qarshi 1866 va 1868 

yillarda  ikki  marta  yurish  qilib,  birinchi  yurishda  amirlikning  Uratepa,  Jizzax  va 

Yangiqo‘rg‘on bekliklarini bosib oladi. Ikkinchi yurishda Samarqand taslim bo‘ldi. 

Buxoro hukmdori amir Muzaffarning Turkiya va Angliyaga murojaat qilib madad 

so‘rashi ham ish bermadi. U mamlakat mudofaasiga tayyor emas edi. Umumxalq 

siquvi  bilan  uyushtirilgan  amirlik  qo‘shinlarining  qarshi  hujumi  Chernyaev, 

Romanovskiy qo‘shinlariga bardosh bera olmadi, muvaffaqiyatsiz chiqdi. 1868 yil 

1 mayda Cho‘ponota tepaligida bo‘lgan jangda amir Muzaffar qo‘shinlari mag‘lub 

bo‘ldilar.  Shundan  so‘ng,  rus  qo‘shini  general  Kaufman  boshliq  Samarqandning 

sotqin,  qo‘rqoq,  xushomadgo‘y  qozikalon,  ulamolari  va  amaldorlari  kuzatuvida 

shaharga  tantana  bilan  kirib  keladilar.  Amir  Muzaffar  qanchalar  urinmasin 

Zirabuloq jangi urush taqdirini hal qildi. 

                                                           

1

 



Ўзбекистон янги тарихи. 1-китоб. 58- бет. 

 



37 

 

Ammo,  amirlikning  janubiy  bekliklarini  birlashgan  qo‘shini  amir 



Muzaffarning  valiahdi  Abdumalik  yetakchiligida  kechagina  qo‘ldan  ketgan 

Samarqandga yurish boshlaydilar. Biroq, bu amir Muzaffarga yoqmaydi. Chunki, u 

qaram  bo‘lsada,  amirlik  taxtini  qo‘lda  tutib  turish  ilinjida  Rossiya  harbiy 

generallari  bilan  til  topishga,  nima  bo‘lsa  ham  taxtni  o‘g‘liga  topshirmaslika 

harakat  qiladi.  Shuning  uchun  amir  Muzaffar  yaqinlari  bilan  maslahatlashib, 

Kaufmanning  asoratli  sulh  shartlariga  ko‘nadi  va  valiaxd  Abdumalik  qo‘shinlari 

ichiga  ayg‘oqchilar  yuborib,  Samarqandda  Rossiya  qo‘shinlari  g‘alabasiga 

ko‘maklashadi.  Hatto,  Abdumalikni  Qarshidagi  qarorgohiga  hujum  uyushtirib, 

uning  jangovar  vatan  himoyachilarini  Qarshidan  siqib  chiqaradi.  Shundan  so‘ng, 

Abdumalik chavandozlari bilan do‘stlari - erksevar beklar Jo‘rabek, Yoqubbek va 

Sulton  Sodiqlar  bilan  birlashadi.  Bu  birlashgan  kuchlar  Abdumalikni  Shahrisabz 

Oqsaroyida  Buxoro  amiri  deb  e’lon  qiladilar.  Vatan  himoyachilari  Shahrisabzdan 

so‘ng  Qarshini  qayta  egallaydilar.  Karmana,  Chiroqchi  bekliklari  ham  tez  orada 

ular qo‘liga o‘tadi. Muzaffar va general Abramov qo‘shinlari bilan vatanparvarlar 

o‘rtasida  Qarshida  qattiq  janglar  bo‘ladi.  Kuchlar  teng  bo‘lmagan  jangda 

vatanparvarlar  Xiva  tomonga  chekinishga  majbur  bo‘ladilar.  Shahrisabz  va  Kitob 

beklari Yoqubbek va Bobobeklar esa mintaqada qolib, to 1870 yil kuzigacha amir 

Muzaffar va Abramov qo‘shinlariga qarshilik ko‘rsatishda davom etadilar

1



Rossiya  imperiyasi  Qo‘qon  xonligi  va  Buxoro  amirligini  bartaraf  qilgach, 



endi  navbatni  Xiva  xonligiga  qaratdi.  Shu  masalada  1872  yilda  Rossiya  harbiy 

vaziri  Sankt  -  Peterburgda  maxfiy  kengash  chaqirib,  Xiva  xonligini  bosib  olishga 

qaror qilinadi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon Rossiya tajovuzidan xavotirlanib, 

Hindiston orqali Angliyadan madad so‘raydi. Biroq, Angliya o‘zining Afg‘oniston 

va  Hindistondagi  manfaatiga  putur  yetish  ehtimolidan  cho‘chib,  Xivaga  yordam 

qo‘lini  cho‘zmaydi.  Oqibat  natijada,  Rossiya  qo‘shinlari  xonlik  yerlarini  uch 

tomondan (Turkiston, Orenburg, Kavkaz) qurshovga olib, 1873 yilda Xivani taslim 

                                                           

1

 Ўзбекистон янги тарихи, 1-китоб. 92-136-бетлар. 




38 

 

etadi va Gandimiyon sulhiga ko‘ra, Xiva xonligi Buxoro amirligi kabi Rossiyaning 



yarim mustamlaka protektoratiga aylanadi

1



Shunday qilib, podsho Rossiyasi harbiy yurishlar yo‘li bilan O‘rta Osiyoda o‘z 

siyosiy mavqeini mustahkamlab oladi. Endi, Rossiya hukumatining asosiy maqsadi 

ushbu mintaqani o‘zining xomashyo bozoriga aylantirishi kerak edi. Buning uchun 

mamlakat  iqtisodiy  imkoniyatlarini  o‘rganish,  arzon  ishchi  kuchi  bozorini  tashkil 

etish, o‘lkani boshqarish tizimini ishlab chiqish kerak edi. Rossiya imperiyasi juda 

uzoqni  o‘ylab  ish  tutdi,  ya’ni  qanday  qilib  bo‘lsa  ham  o‘lka  boyligini  Rossiya 

manfaatiga  xizmat  ettirish  yo‘llarini  qidirib  topadigan  iqtisodchi,  moliyachi, 

injener - texnik va irrigator mutaxassislarni Turkistonga yubora boshladi. 

Rossiya  imperiyasining  Turkistondagi  agrar  siyosatini  davlat  mulklari  va 

ziroatchilik  vaziri  A.V.  Krivosheyn  uch  so‘zda  ifodalaydi.  Buning  birinchisi  - 

paxta,  ikkinchisi  -  sug‘orish,  uchinchisi  -  ruslarni  ko‘chirib  keltirishdir.  Chunki, 

bizning  ichki  bozorimiz,  deydi  u,  so‘nggi  20  yil  ichida  Amerika  paxtasi  uchun 

faqat boj tariqasida 700 million rubl to‘lashga to‘g‘ri keldi. 1900 yildan esa yiliga 

40  million  rubldan  to‘lab  kelmoqdamiz.  Oliy  lavozimli  yana  bir  arbob  M. 

Brodovskiy  «Turkiston  o‘lkasi  imperiyaga  ko‘shib  olingan.  Unga  mustamlaka 

sifatida  qaralishi  lozim...  bu  mamlakatda  manufaktura  sanoati  juda  past 

rivojlangan. Shuning uchun ham u tabiiy ravishda Yevropa Rossiyasi manufaktura 

mahsulotlari chaqqon sotiladigan bozorga aylanadi», deydi. 

Mana  shunday  mutaxassislar  fikrlari  hisobga  olinib,  Rossiya  imperiya-  si 

hukumatida 1886  yilda  Turkiston o‘lkasini  boshqarish bo‘yicha  maxsus  «Nizom» 

ishlab chiqildi. Bunga ko‘ra, paxtadan yuqori hosil olish maqsadida Amerika paxta 

navini  olib  kelish  va  o‘lka  sharoitiga  moslashtirish,  yangi  yerlarni  o‘zlashtirish, 

sug‘orish  kanallari  qurish,  o‘lkaga  temir  yo‘l  olib  kelish,  Rossiya  gubernalaridan 

rus dehqonlarini ko‘chirib keltirish va ularga 10 desyatinadan kam bo‘lmagan yer 

bilan  ta’minlab  joylashtirish  qonunlashtirildi.  O‘lkadagi  barcha  yerlar  davlat 

xazinasiga tegishli deb e’lon qilindi. O‘troq mahalliy aholiga tegishli yerlar qozilar 

tomonidan 

berilgan 

vasiqaga 

qarab 


emas, 

balki 


uni 

amalda 


kim 

                                                           

1

 Shamsutdinov R., Karimov Sh, Ubaydullaev O’,Xoshimov S. Vatan tarixi. II – kitob. T., “Sharq”, 2016. – B. 198. 




39 

 

foydalanayotganligiga  qarab,  yer  merosiy  yakka  xo‘jalik  egaligi  bo‘ladi,  deb 



ko‘rgazma  berildi.  Turkiston  Rossiya  tomonidan bosib olingunga  qadar  katta  yer 

egalari  tomonidan  dehqonlarga  ijaraga  berilgan  yerlar  endilikda  ijarachilarga 

merosiy  tarzda  foydalanishga  topshirildi.  Imtiyozli  shaxsiy  mulk  yerlariga 

boshqalar qatori soliq solinadigan bo‘ldi, endi ular xususiy mulk emas, balki davlat 

yerlari deb e’lon qilindi. 

Yerga  egalik  qilish  masalasida  rus  amaldorlari  o‘rtasida  ikki  xil  fikr  kelib 

chiqdi.  Birinchisi  dvoryan  -  pomeshchiklar  manfaatini  ko‘zlovchi  fikrlar  bo‘lib, 

bunga  ko‘ra,  Turkiston  o‘lkasini  podsho  Rossiyasi  mustamlakasi  sifatida  qarash, 

ya’ni mahalliy dehqonlarni krepostnoylikda saqlab ishlatish; ikkinchisi - Turkiston 

dehqonlarini  erkin  yer  egalari  deb  e’lon  qilish,  ularni  yerga  o‘z  shaxsiy  mulklari 

sifatida  qarab,  shu  yo‘l  bilan  Turkiston  qishloq  xo‘jaligida  kapitalistik 

munosabatlarga keng yo‘l ochish ko‘zda tutilgan. Bu yo‘l mustamlakachi Rossiya 

burjuaziyasining manfaatini ko‘zlagan fikr edi. 

Podsho Rossiyasi amaldorlari tuzgan va joriy etgan qonunlarda ana shu ikki 

qudratli  sinflar  manfaatlari  to‘qnashuvi  o‘z  aksini  topgan.  1882  -  1884  yillarda 

o‘lkada  taftish  o‘tkazgan  imperatorning  maxfiy  maslahatchisi  Girs  podshoga 

taqdim  etgan  qonun  loyihasida  rus  burjuaziyasining  manfaatlarini  ifodalaydi.  U 

Turkiston dehqonlari o‘z yerlariga to‘la egalik qilsalar, imperiya sanoatiga ko‘proq 

xomashyo  yetkazib berishlari  mumkinligini  ta’kidlaydi.  Uning  birdan  - bir to‘g‘ri 

fikriga ko‘ra, an’anaviy odat bo‘yicha har bir dehqonga to‘la xususiy mulk sifatida 

yer  biriktirilsa,  «erga  bunday  egalik  qilishdan  xalq  mamnun  ekan,  bu  shaklni 

saqlab,  uni  qonunan  tasdiqlash  kerak»

1

  deyildi.  Ammo,  dvoryan  -  pomeshchiklar 



bunga  qarshi,  Turkiston  yerlarini  talon  -  toroj  qilishni  istaganlar.  Sankt  - 

Peterburgda  Oliy  doirada  ham  har  ikki  tomon  fikrlarini  muhokamasida  bahslar 

davom  etgan.  Ko‘pincha  imperator  hukumati,  Davlat  kengashi  va  Vazirlar 

qo‘mitasi  dvoryanlarga  yon  bosgan.  Ular Turkistonda  kapitalistik  munosabatlarni 

erkin rivojlanishiga to‘sqinlik qilardilar. 

Podsho  hukumati  senator  K.K.  Palen  takdimnomasiga  ko‘ra,  Turkiston 

o‘lkasi  dehqonlaridan  olinadigan  soliqlarni  to‘lashda  qishloqlarga  «jamoaviy 



40 

 

javobgarlik»ni  joriy  etdi



2

.  Bunda  rus  amaldorlari  Turkistonda  qadimdan  davom 

etib  kelayotgan  jamoachilik  an’analariga  ko‘ra,  qishloq  kambag‘allari  uchun 

ularning boy qishloqdosh qarindoshlari yoki hamqishloqlari, uning to‘lay olmagan 

solig‘ini  to‘lab  yuborishini  bilib,  shu  usulni  qonunlashtirganlar.  Unga  qadar  rus 

amaldorlarining  soliq  yig‘ishdagi  noma’qul  xatti  -  harakatlari  haqida 

tumanboshilar  yig‘inida  (1898)  shunday  so‘zlar  yangragani  ma’lum:  «soliqlar 

kambag‘allarga  ko‘p,  boylarga  esa  kam  tushadi»

1

.  Albatta,  bu  qishloqlarda 



sudxo‘rlikning  keng  ildiz  otib,  mahalliy  dehqonchilikning  kapitalistik  asosda 

rivojlanishiga xalaqit berar edi. 

Imperiyaning  qora  tuproqli  markaziy  hududlarida  yer  tanqisligi  tufayli 

hamda rus kapitalizmining tayanchi sifatida Rossiyaning markaziy gubernalaridan 

rus  dehqonlarini  ko‘chirish  boshlanib  ketdi.  1875  -  1890  yillar  oralig‘ida 

Turkistonga  1300  oila  ko‘chib  kelib,  o‘lkada  19  ta  rus  qishloqlari  tashkil  topdi. 

1891  -  1892  yillardagi  ocharchilik  tufayli  ko‘chib  keluvchilar  soni  nihoyatda 

ko‘payib  ketdi.  Natijada,  yana  25  ta  rus  qishloqlari  tashkil  topdi.  1886  yildagi 

«Nizom»ning  «bo‘sh  davlat  yerlari»  bandiga  ko‘ra,  mahalliy  dehqonlardan  turli 

bahonalar bilan hosildor, suvga yaqin yerlar tortib olinib, kelgindi rus mujiklariga 

berildi. Natijada, mahalliy aholi bilan rus dehqonlari o‘rtasida yer - suv masalasida 

to‘qnashuvlar  kelib  chikdi.  Chor hukumati 1889  yil 13  iyulda qonun  qabul  qilib, 

bunga  ko‘ra,  barcha  masalada  rus  dehqonlarining  manfaatini  himoya  qildi.  Bu 

choralar  Turkistonni  ruslashtirish  siyosatida  1892  yilda  keskin  burilish  boshlandi. 

O‘z  ixtiyori  bilan  ko‘chib kelgan rus dehqonlarining huquqi ma’muriyat  nazorati 

bilan  kelgan  dehqonlar  huquqi  bilan  tenglashtirildi.  O‘lkada  maxsus  «ko‘chirib 

keltirish  boshqarmasi»  tashkil  etildi.  Rossiya  amaldorlari  o‘lkadan  keladigan  sof 

foydani  ko‘paytirish  maqsadida  1886  yilda  qabul  qilingan  «Nizom»ga 

o‘zgartirishlar  kiritib,  1896  yilda  yangi  «Nizom»  qabul  qildi.  Yangi  «Nizom» 

loyihasini  tayyorlashda  ikki  qudratli  kuch  -  dvoryanlar  va  burjuaziya  tarafdorlari 

orasida  jiddiy  bahslar  bo‘lib,  rus  burjaziyasi  Turkistonda  mustamlaka  siyosatini 

o‘tkazishda  yangi  usullarni,  ya’ni  O‘rta  Osiyo  iqtisodiga  kapital  kiritish, 

                                                           

1

 Shamsutdinov R., Karimov Sh, Ubaydullaev O’,Xoshimov S. Vatan tarixi. II – kitob. T., “Sharq”, 2016. – B. 205. 




41 

 

dehqonlarga  qarz  berish,  konsessiyalar  ochish,  xomashyo  manbalarini  qo‘lga 



kiritish kabi usullarni qo‘llashni ko‘tarib chiqsa, dvoryan - pomeshchiklar mahalliy 

aholi  yerlarini  tortib  olish,  ularni  rus  pomeshchiklariga  taqsimlab  berish,  hayotda 

patriarxal  -  feodal  tartiblarini  saqlab  qolishga  intilar  edilar.  Bu  kurashlarda  rus 

burjuaziyasi  o‘z  manfaatini  himoya  qila  oldi.  Chunki,  Turkistondagi  rus  savdo  - 

sanoat  va  moliya  burjuaziyasiga  paxta,  pilla  va  qorako‘l  teri  mahsulotlari  kerak. 

Buning  uchun  mahalliy  paxtakor,  pillakor  va  chorvador  ularga  suv  va  havodek 

kerak. Ulardan xomashyoni juda arzonga sotib olish mumkin. Shuning uchun ham 

rus  burjuaziyasi  1886  yilgi  «Nizom»ning  270  -  bandiga  o‘zgartirishlar  kiritish 

haqidagi  dvoryanlar  harakatiga  qat’iy  qarshi  turib,  o‘z  maqsadlariga  erishdilar.

1

 



Vazir  A.V.  Krivosheyn  tahliliga  ko‘ra,  o‘lkada  paxta  yetishtirishni  yuksaltirish 

davlatga  yiliga  70  million  rublni  tejashga  imkon  beradi.  «Ko‘p  millionli  vatan 

paxta  tolasini  qayta  ishlash  Rossiya  sanoatini  xonavayron  bo‘lishdan  saqlovchi 

kafolat  rolini  o‘ynaydi.  Mana  shuning  o‘zi  Turkistonni  Rossiyaga  ko‘rsatadigan 

buyuk  iqtisodiy  xizmatidir»

1

.  Shunday  qilib,  1896  yilgi  «Nizom»  Turkistonda 



paxta  yakkahokimligiga  yo‘l  ochdi.  Turkistondan  Rossiyaga  yuboriladigan 

paxtadan  boj  olinmaydigan  bo‘ldi.  Soliq  olishda  ham  paxtakorlarga  ayrim 

imtiyozlar  berildi.  Bunday  siyosat  Turkistonga  Rossiyadan  ko‘chib  keladigan  rus 

dehqonlarini  sonini  ko‘payishiga  turtki  bo‘ldi.  Natijada,  XX  asr  boshiga  kelib, 

Turkistondagi  rus  kelgindilarining  soni  197  mingdan  oshib  ketdi.  Ular  Turkiston 

umum  aholisini  atigi  5  foizini  tashkil  etgan  holda,  hosildor  yerlarning  60  foizini 

egasi bo‘lib olgan edilar

2

. 1906 - 1915 yillarda Sirdaryo va Farg‘ona vodiysida rus 



dehqonlari uchun mahalliy aholining 749,9 ming tanob yeri musodara qilindi. 1912 

yilda vazir A.V. Krivosheyn safari haqida imperatorga yo‘llagan xatida o‘lkadagi 3 

million  tanob  sugoriladigan  yerlarni  rus  xo‘jaliklari  foydasiga  musodara  qilishni 

taklif qilgan

2

. 1914 yilga kelib, Rossiyaning Turkistondan oladigan daromadi 300 



foizga  oshdi.  1916  yilda  Rossiya  Turkiston  o‘lkasidan  38329  ming  sof  daromad 

oldi.  Masalan,  to‘qimachilik  sanoati  mahsulotlarining  qiymati  1900  yilda  150 

                                                           

1

 Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиши тарихи. –Т.: Шарқ, 2014. – Б. 514. 



2

 Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. - Т.: 2000. - 225-бет. 




42 

 

foizga oshdi. Rossiya uchun paxta ekiladigan maydon 1885 yilda 41, 4 ming tanob 



bo‘lsa, 1915 yilga kelib, uning miqdori 541, 9 ming tanobga yetdi. Ayniqsa, yengil 

sanoati  rivojlandi.  1869-1896  yillarda  imperiya  xazinasiga  o‘lkadan  158  million 

rubl daromad tushgan

4



O‘lkaning birgina Farg‘ona viloyatida XX asr boshida mahalliy, rus va chet 

el  kapitaliga  qarashli  157  ta  paxta  tozalash  zavodlari  ishlar  edi.  Samarqand  va 

Sirdaryoni ham  qo‘shganda 1900  yilda  ularning soni  170  taga yetdi. 1900  - 1910 

yillar  davomida  yana  220  ta  korxona  qurilib,  ishga  tushirildi.  1910  -  1914  yillar 

ichida  yana  180  ta  korxonalar  ishga  tushirildi

1

.  Afsuski,  «Nizom»ga  ko‘ra, 



Turkistonda  metropoliya  sanoati  siyosatini  faqat  rus  burjuaziyasi  belgilashi 

mumkin  edi.  Bu  bilan  ishbilarmon  mahalliy  burjuaziyaning  tadbirkorlik  va 

tashabbuskorlik  faoliyati  bo‘g‘ib  qo‘yildi,  ya’ni  xomashyo  ishlab  chiqarishdan 

keladigan mo‘may daromad metropoliya burjuaziyasi foydasiga hal etildi. 

Rus  iqtisodiy  siyosatchilaridan  knyaz  Masalskiy  Turkistonda  paxtachilikni 

rivojlantirish  rus  to‘qimachilik  sanoati  uchun  «yaqin  kelajakda  hayot  -  mamot 

masalasiga aylanadi», degan edi

2

. 1884 yilda Turkistonga paxtaning amerika navi 



keltirildi. 1889 yilda amerika navi 50 ming, 1895 yilda 100 ming tanob maydonga 

ekildi.  1906  yilda  Turkiston  o‘lkasi  Rossiya  to‘qimachilik  sanoatiga  566878  pud 

paxta yetkazib bergan bo‘lsa, 1915 yiga kelib 2.426.298 pud paxta yetkazib berdi. 

1916 yilga kelib, Turkistonda paxtaning amerika navini ekish 7 marta kengaydi

1



Turkiston  o‘lkasi  imperiyaning  xomashyo  manbai  bo‘lishidan  tashqari,  u 



Rossiyaning jahon bozorlarida raqobat qila olmaydigan bozoriga ham aylandi. XX 

asr  boshlarida  Turkistonga  keltirilayotgan  temir,  mis,  chinni  idishlar,  gazlama  va 

boshqa  sanoat  mahsulotlarining  mikdori  8  martaga  ko‘paygan

4

.  Turkistonda 



Rossiyaning  choy  sotish  firmalari,  chinni buyumlar  sotish  firmalari,  savdo  uylari, 

katta manufaktura va savdo - sotiq shirkatlari tashkil etilib, ular Turkiston bozorida 

hukmron  mavqeni  egallagan  edilar.  Turkistonda  xususiy  tijorat  banklari  tashkil 

etilib, ular o‘lka iqtisodiyotida nufuzli o‘rindan joy olgan edilar. 

                                                           

1

 Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. - Т.: 2000. - 231-бет. 




43 

 

Turkiston  iqtisodiyotiga  rus  kapitalining  bunday  kirib  kelishi  o‘lkada 



kapitalistik  munosabatlarni  jadal  rivojlanayotganligidan  dalolat  berar  edi.  Bu 

jarayonlarga  mahalliy  boylar  ham  tortildi.  Ammo,  o‘sib  kelayotgan  Turkiston 

burjuaziyasi  ko‘p  jihatdan  Rossiya  burjuaziyasiga  raqobatchi  emas,  balki  podsho 

Rossiyasi  qabul  qilgan  «Nizom»ga  ko‘ra,  unga  xizmat  qiluvchi  yangi  sinfga 

aylanib bormoqda edi. 

XIX  asrning  ikkinchi  yarmidan  Turkistonga  Rossiya  sanoat  mollarini 

kiritilishi  munosabati  bilan  mahalliy  hunarmandchilik  zaminiga  zil ketdi.  Chunki, 

ularga  sarflangan  mehnatga  ko‘ra,  ular  rus  sanoat  mollariga  nisbatan  qimmat  edi. 

Rus  sanoat  mollari  oldida  ularning  bozori  sindi.  Masalan,  Farg‘ona  va  Sirdaryo 

viloyatlarida 1890 yilda mahalliy korxonalar soni 1099 ta bo‘lsa, 1913 yilga kelib, 

ularning  soni  774  taga  tushib  qoldi.  Ularda  ishlaydigan  ishchilar  soni  1180  tadan 

853  taga  kamaydi.  Ulardan  olinadigan  daromad  esa  250,4  ming  rubldan  158,  2 

ming  rublga  tushib  ketdi.  O‘lka  hunarmandchiligining  markazi  hisoblanib  kelgan 

Samarqand,  Marg‘ilon,  Qo‘kon,  Andijon,  Buxoro  kabi  shaharlarda  ommaviy 

mahsulot  ishlab  chiqaradigan  zavod  va  fabrikalar  hali  yo‘q  edi.  1841  yilda 

Buxoroda  atigi  6  ta  cho‘yan  eritish  sexi  ishlab  turgan.  Turkistonda  birinchi  paxta 

tozalash  zavodi  1874  yilda  Toshkentda  qurilgan.  1880  yilda  shunday  zavod 

Andijonda mahalliy boy Olimxo‘ja Muhammadjonov tomonidan qurildi. 1881 yili 

uchinchi  zavod  Kattaqo‘rg‘onda  qurildi.  1914  yilga  kelganda  ularning  soni  220 

taga  yetdi.  Shunday  zavodlar  1905  yilda  Buxoro  amirligida  9  ta  bo‘lgan  bo‘lsa, 

1913 yilga kelib, ular 26 ta bo‘ldi. Xiva xonligida esa fevral inqilobi arafasida 36 

ta paxta tozalash zavodi, 4 ta yog‘ zavodi bor edi

1



Mahalliy  burjuaziya  vakillari rus va  chet el kapitalistlari bilan hamkorlikda 



jahon bozoriga chiqishga harakat qiladilar. O‘lkada ishlab chiqarilgan mahsulotlar 

nafaqat  Rossiyaga,  balki  Angliya  va  Germaniyaga  ham  olib  ketilgan.  Masalan, 

Turkiston  yog‘  zavodlarining  kunjara  mahsulotlariga  chetda  talab  katta  edi.  XIX 

asrning  oxirlaridan  Turkiston  iqtisodi  kapitalistik  rivojlanish  yo‘liga  tushib  oldi. 

Paxta zavodlarining monopol birlashmalari vujudga keldi. Masalan, 1915 yilda 5 ta 

                                                           

1

 Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. - Т.: 2000. – 237 - 238-бетлар. 




44 

 

yirik firmani birlashtirgan «Beshbosh» savdo - sanoat shirkati tashkil etildi. Bank - 



moliya  kapitali  O‘rta  Osiyo  iqtisodiyotining  barcha  sohalariga  kirib  bordi. 

Turkistonga  Rossiyadan  tashqari  boshqa  xorijiy  firmalar  va  ularning  mablaglari 

ham kirib keldi. Masalan «Zinger» firmasi. 

O‘lkani Rossiya bilan bog‘laydigan temir yo‘l ishga tushgach, rus va chet el 

kapitalining  Turkistonga  kirib  kelishi  yanada  jadallashdi.  O‘lkada  1895  -  1914 

yillar oralig‘ida 11 ta urug‘ zavodi, o‘nlab ko‘n, g‘isht, ohak qizdirish, mis eritish 

zavodlari,  jun  yuvish  sexlari,  vino,  pivo,  farmatsevtika,  oziq  –  ovqat  korxonalari 

ishga  tushirildi.  Birinchi  jahon  urushi  arafasida  Turkistonda  dastlabki  elektr 

stansiyalar  paydo  bo‘ldi.  Masalan,  «Chimyon»  neftni  haydash  zavodi  dizel  elektr 

stansiyasidan quvvat olardi. Qovunchi qand zavodi o‘z xususiy GRS siga ega edi. 

Biroq,  bu  zavod  va  fabrikalarda  ishchilarning  asosiy  qismi  yevropaliklar  bo‘lib, 

mahalliy  aholi esa  juda kamchilikni  tashkil  etgan.  Ular asosan kon qazish  sanoati 

va temir yo‘l qurilishida ishlashar edi. Mahalliy ishchi xotin - qizlar pilla quritish, 

pilla tolasini chuvash, qurt urug‘ini olish tarmoqlarida ishlaganlar. 

XX  asr  boshlariga  kelganda  o‘lka  qishloq  xo‘jaligida  sanoat  uchun  paxta 

yetishtirish bosh masala bo‘lib qoldi: paxta maydonlari kengaydi, kanal va ariqlar 

qurilishiga  e’tibor  kuchaydi,  avval  dehqon  paxtani  o‘z  xo‘jaligi  ehtiyojini 

qondirish uchun eksa, endi paxtani bozor uchun ekadigan bo‘ldi. Turkiston dehqon 

xo‘jaligining  bozor  munosabatlariga  moslashish  sur’atlari  G‘arbga  nisbatan  juda 

tez yuz berdi. 

Savdo  -  sanoat  burjuaziyasi,  moliya  -  bank  oligarxiyasi  nochor  mayda 

dehqon  xo‘jaliklariga  davlat  tomonidan  yengil  shartlar  bilan  kredit  beradigan 

shirkatlarni  tashkil  etilishiga  erishdi.  Mayda  dehqon  xo‘jaliklari  12  foiz  foyda 

to‘lash  evaziga  davlat  shirkatlaridan  kredit  olishlari  mumkin  edi.  Kredit  olish 

shartlariga ko‘ra, kredit oluvchi shaxslardan mulkini garovga qo‘yish talab etilgan. 

Ammo,  ekin  maydonlari  chegarali  bo‘lgan  mayda  dehqon  xo‘jaliklari  yerlaridan 

ajrab  qolishlikdan  qo‘rqib,  bunday  imkoniyatlardan  foydalana  olmaganlar.  Boz 

ustiga, musulmon dunyosida ma’lum miqdorda foiz to‘lash sharti bilan kredit olish 

va  berish  odati  bo‘lmagan.  Soddadil  dehqon  xo‘jaliklari  g‘arb  dunyosidagi  bu 



45 

 

moliyaviy  tartib  -  qoidani  esa  tushunmaganlar.  Natijada,  davlat  kredit 



shirkatlaridan  asosan  rus  dehqonlari  va  o‘ziga  to‘q  mahalliy  mulk  egalari 

foydalandilar.  Mahalliy  mayda  dehqon  xo‘jaliklari  bilan  davlat  kredit  shirkatlari 

o‘rtasida sudxo‘r vositachilar paydo bo‘lib, ular 10 - 12 foiz atrofida foyda to‘lash 

sharti  bilan  kreditga  olgan  mablag‘ni  40  -  60  foizgacha  foyda  olish  sharti  bilan 

nochor  mayda  dehqon  xo‘jaliklariga  berardilar.  Biroq,  shirkatlar  faoliyatidagi 

qonunbuzarliklarni oldini olish ham qiyin bo‘lgan. 

Davlat  kredit  shirkatlari  nafaqat  dehqon  xo‘jaliklari  doirasida,  balki  ular 

shahar hunarmandlari, izvoshchilar uchun ham tuzilgan. Shirkatchilik 1910 - 1917 

yillarda  avvalgilariga  nisbatan  18  marta  ko‘paydi,  ularning  a’zolarini  soni  43 

marta, moliyaviy hissasi 243 martaga oshgan. 

XX  asr  boshlarida  xo‘jalik  yuritishning  kooperativ  shakli  Turkistondagi 

iqtisodiy  munosabatlarning  muhim  qismiga  aylandi.  Mayda  dehqon  xo‘jaligining 

an’anaviy  faoliyati  saqlangan  holda,  bozor  munosabatlari  keltirib  chiqargan 

muammolar  kooperatsiya  orqali  hal  qilindi.  Biroq,  mahalliy  sarmoya  sanoat 

mahsulotlari  ishlab  chiqarishda  rus  kapitali  tomonidan  siqib  qo‘yildi.  Paxta  va 

boshqa  xomashyolar  yetishtirish  asosan  mahalliy  burjuaziya  va  mayda  dehqon 

xo‘jaliklari  qo‘lida  bo‘lsa-da,  ularni  chetga  chiqarish  metropoliya  sanoat  egalari 

qo‘lida  edi.  Mamlakat  ichida  chakana  savdo  qilish  jabhasi  to‘la  mahalliy 

savdogarlar  qo‘lida  edi.  O‘lka  iqtisodiy  hayoti  kapitalistik  munosabatlarga  keng 

ko‘lamda  tortildi.  1917  yil  fevral  inqilobi  arafasida  o‘lkada  bu  jarayonlarga 

tortilgan  milliy  burjuaziya  sinfi  shakllandi.  Rossiyadan  keltirilayotgan  mollar 

oldingi davrga nisbatan 8 marta oshgan bo‘lsa, o‘lkadan Rossiyaga chiqarilayotgan 

tovar mahsulotlari 7 martaga o‘sdi. 

Shunday qilib, XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Turkiston o‘zaro 

savdo  aloqalariga  keng  jalb  etilib  bordi.  Turkistonda  yagona  ichki  bozorning 

shakllanishi  boshlandi.  Biroq,  Turkiston  Rossiyaning  yagona  xomashyo  bozoriga 

aylanib  bordi.  Uning  xomashyo  boyliklarini  ko‘p  bo‘lishiga  qaramay,  Rossiya 

savdo  -  sotiq  burjuaziyasi  Turkistonda  mahalliy  to‘qimachilik  sanoatining 

rivojlanishiga to‘sqinlik qilishda davom etdi.  



46 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 


Download 0,62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish