O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar instituti

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR:

1. 
   To’qay dorivor o’simliklarining biologik xususiyatlari
   
2. 
   To’qay dorivor o’simliklarining ekolgik xususiyatlari
   
3. 
   To’qay dorivor o’simliklarining ahamiyati
   
4. 
   Adir poyasi?
   
5. 
   Adirlarda o’sadigan o’t o’simliklari
   
6. 
   Adirlarda o’sadigan daraxt va butalar.
   
7. 
   Ochiq urug’li o’simliklarga xarakteristika bering? Ularni ahamiyati qanday?
   
8. 
   O’simliklarni oilalar va turkumlarni ruscha va lotincha nomlarini ayting?
   
9. 
   Xalq xo’jaligi va o’rmonchilikdagi ahamiyati qanday?
   
10. 
    Yaproq bargli o’simliklarni o’rmonchilik ahamiyatini ayting?
    
11. 
    Ut o’simliklarning bioekologik xususiyatlari haqida nimalarni bilasiz?
    

11-MAVZU: NA’MATAK, ZIRK, CHAKANDA, IRG’AY O’SIMLIKLARI BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI VA TARQALISH AREALI
Reja:

1. 
   Dorivor o’simlik turlari – na’matak o’simliklarining tarqalishi va resurslari.
   
2. 
   Dorivor o’simlik turlari – zirk o’simliklarining tarqalishi va resurslari.
   
3. 
   Dorivor o’simlik turlari – chakanda o’simliklarining tarqalishi va resurslari.
   
4. 
   Dorivor o’simlik turlari - irg’ay o’simliklarining tarqalishi va resurslari.
   

Tayanch iboralar: na’matak, zirk, chakanda, irg’ay

Na’matak (Шиповник) - Rosa L.
Markaziy Osiyoda o’sadigan 36 ta na’matak turlaridan 17 tasi O’zbekiston florasida uchraydi. Ularning quyidagi beshta turi tib­biyotda ishlatiladi:

1. 
   Begger na’matagi (шиповник Беггера) - Rosa beggeriana Schrenk,
   
2. 
   Oddiy na’matak (Шиповник собачий) - Rosa canina L.,
   
3. 
   Fedchenko na’matagi (Шиповник Федченко) - Rosa fedtshenkoana Rgl
   
4. 
   Dargumon na’matak (Шиповник сомнительний) - Rosa ambigua Russ.
   

Na’matak turlari ra’noguldoshlar-Rosaceae oilasiga mansub bo’lib, bo’yi 1,5-3 m, ba’zan 4 m ga yetadigan tikanli buta. Novdalari egiluvchan bo’lib, yaltiroq, qo’ng’ir-qizil yoki qizil-jigarrang po’stloq bilan qoplangan. Barglari toqpatli murakkab, 5-7 ta tuxum­simon, arrasimon qirrali bargchalardan tashkil topgan bo’lib, ban- di yordamida poyasi bilan shoxlarida ketma-ket joylashgan. Yirik qizil, pushti, sariq yoki oq rangli, xushbuy, besh bo’lakli gullari 2-3 tadan shoxchalariga joylashgan. Shakli va rangi turlicha, shirali, gul o’midan hosil bo’lgan soxta mevaga ega. Na’matak aprel - may oy­larida gullaydi, mevasi sentabr oyida pishadi.
Na’matak turlari Markaziy Osiyoning hamma respublikalaridagi o’rmonlarda, tekisliklarda, tog’-cho’l tumanlarida, to’qaylarda, tog’laming pastki (tog’ etaklari), o’rta va yuqori qismlarigacha bo’lgan ariq bo’ylarida, butalar orasida, tog’larning quruq toshloq yon bag’irlarida, yong’oqzor va archazorlarda, bog’larda va boshqa yerlarda o’sadi. Tibbiyotda na’matakning soxta mevasi ishlatiladi. O’simlik mevasi avgust oyining oxirlaridan boshlab toki oktabr oyigacha yig’iladi.
Sovuq urgan mevalarida vitamin C miqdori kamayib ketadi. Mevasini yig’ayotgan vaqtda qoTga tikan kirmasligi uchun brezent qo’lqop kiyib olish lozim. Yig’ilgan mevalar tezda ochiq havoda-quyoshda yoki +80-90°S xaroratli issiqxonalarda quritiladi. Ba’zan na’matak mevasi quritilmasdan dorivor preparatlar olish uchun to’g’ridan-to’g’ri farmatsevtika zavodlariga qayta ishlash uchun yuboriladi. Qurigan mevalari kosachabarg va boshqa qoldiqlaridan tozalanadi.
Mevasi tarkibida 4-6%, ba’zan 15% gacha C vitamini, B, E, P va К vitaminlari, 12-27 mg% karotin, 29% gacha organik (limon, olma va boshqa) kislotalar, 18% gacha qandlar, 3,7% gacha pektin, 4,5% gacha oshlovchi moddalar mavjud. Na’matak umg’ida moy va boshqa faol birikmalar bor. Na’matak turlarining mevasi turli vi­taminlar saqlovchi polivitaminli mevalarga kiradi, ya’ni “tabiiy vi­taminlar konsentrati” deb ataladi.
Yuqori vitaminli turlari (Begger na’matagi va Fedchenko na’matagi) avitaminoz kasalliklarini davolash va ulaming oldini olish uchun qo’llaniladi. Urug’idan olingan moyi va mevasining yumshoq qismidan tayyorlangan moyli ekstrakti - karatolin kuyganni, trofik yaralami, ekzema, teri kasalliklarini, rentgen nuridan kuygan joylami, yarali kolit va boshqa kasalliklami davolashda ishlatiladi.