O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti filologiya fakulteti



Download 6,27 Mb.
bet20/90
Sana23.04.2022
Hajmi6,27 Mb.
#576988
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   90
Bog'liq
2022 o\'tsq tekshirilgani

Ўзбек тилларида спорт терминларининг шаклланиш хусусиятлари» да спорт терминларининг шаклланиш тарихи, мазмун-мохияти, номланиш тарихи урганилди, узбек тилидаги ушбу соха терминларининг ёзма манбалар асосида шаклланиш тарихи даврларга ажратиб таснифланди.
1- жадвал

Спортга оид лексик бирликларнинг даврлари ва манбалари

1.

Халк огзаки ижоди даври (ёзма адабиётларгача булган давр)

«Менинг жонажон тарихим»

2.

Араб истилоси даври (632-1258)

«Тиб конунлари»

3.

Қорахонийлар даври (999-1141)

«Девону луготит турк»

4.

Мугул истилоси даври (1220-1368)

«Ат-тухфатуз закияти фил-лугатит туркия»

5.

Темурийлар даври (1370-1512)

«Темур тузуклари», «Мухокамат ул-лугатайн», «Бобурнома»

6.

Хонликлар даври (1512-1920)

«Шажараи тарокима»

7.

Чор Россияси ва собик шуролар даври (1870-1991)

«Русча-узбекча физкультура ва спорт терминлари лугати»




Ушбу бобда ёзма манбаларда келтирилган спорт сохасига оид лексемалар аникланган, М.Кошгарийнинг «Девон»даги спортга оид айрим лексик бирликлар илмий тахлил килинган. Тадкикотда уларнинг хозирги кунда кайси спорт турига алокадор эканлиги аникланиб, жадвалда акс эттирилди.



  1. - жадвал


«Девон»да келтирилган спортга оид лексик бирликлар



Араб имлоси

Кирилл имлоси

Маъноси

Хозирги спорт турида

1




килич

килич

Қиличбозлик

2

Й

ат

от

От спорти

3

У

ок

ук

Камонда ук отиш

4




амаг

нишон

Камонда ук отиш

5




урук

аркон

Атлетика

6




уркан

кайиш

Огир атлетика

7

¡р

улук

кайик

Сув спорти




Соха терминлари тартибга солинмаганлиги сабабли, спортга оид изохли лугатларни яратишга эхтиёж тугилди ва илк бор Р.Исмоилов ва М.Норкинлар томонидан «Русча-узбекча спорт терминлари лугати» яратилди. Шуниси характерлики, ушбу лугатдаги айрим терминлар «Девони луготит-турк», «Ат-


Тухфа», «Темур тузуклари», «Мухокамат ул-луFатайн» ва «Бобурнома»да хам уз аксини топган. Айрим терминлар тилнинг фонетик, лексик-семантик эволюцион жараёнини босиб утган булса, баъзилари уз холича, узгаришсиз колган (3-жадвал).

  1. - жадвал

Спортга оид терминларнинг шаклланиш даври

Асар

«Девони
луFOтит
турк»

«Ат
Тухфа»

«Темур
тузуклари»

«Мух,окамат
ул-
луFатайн»

«Бобурнома»

«Русча-узбекча спорт терминлари луFати
(Р. Исмоилов, М. Норкин)

Мисоллар

ат, алп, килич, ок, уйун, эйар, йа, ^дак, оклук, отим, чавган.

ат, садаF, бахадир, килич, уар, йа,
CуFДOF,
докмак,
калкан,
кур,
кама,
йип,
каайш,
борк,
кураш,
куррачи,
тайак,
коллук,
чатир,
сонун

камар,
чодир, кур
килич,
садаF
сипох,
совут,

от, эгар, ук,
чавFOн,
пахлавон,
кур, колкоп,
чодир,
калпок,
ялак, мот,
тукум,
камчи,
жорлет, рух,
дастор, шох,
пайкор,
пиёда, пил,
шатранж,
FOЛиб,

от, килич, ук, ёй, човган, ойин, содок, кур, бурк, чатр, заврак (кайик), таноб (ип), синон (найза), сипох, жовшан (совут) ялак,
шатуранж,
пайкон,
пиёда, ёFлик,
^tof, савFOт,
дубулFа,
захира,
куллатайн,

от, алп- баходир - пахлавон, килич, ук, уйин, эгар, ёй, садок, ук-идиш, отувчи(мерган), чавгон,тукмок, калкон, кур (камар), кема, кулкоп, ип- аркон, кайиш, бош кийим, кураш, курашчи, чодир, найза,сипох, совут, яктак, камчи, тукум, ёрлик, пайкон, пиёда, фил, шатранж, шох, рух, FOлиб,утов, совFа, дубулFа, захира, ховуз (бассейн)




Тахлиллардан куринадики, юртимизда спорт терминларининг шаклланиши кеча ёки бугун юз берган эмас, балки VIII-IX асрлардан олдин хам улар умумистеъмол лексемалари сифатида кулланилган.


Ушбу бобда инглиз тилидаги спорт терминларининг ясалиш усуллари бевосита узбек тили билан киёсланиб, икки тилда юзага келувчи изоморфик ва алломорфик хусусиятлари очиб берилган.
Икки тилда узлашма - borrowing усулида суз ясаш изоморфик хусусияти хисобланади. Encyclopedia.com асосида инглиз тилига бошка тиллардан хеч кандай узгаришсиз олинган сузларнинг умумий салмоFи 13683 та булиб, улар, асосан, 84 тилдан узлашган. Бизнинг «Oxford» ва «Longman» луFатлари асосида килган тахлил натижаларимиз шуни курсатмокдаки, инглиз тилидаги мавжуд спортга оид узлашмалар микдори худудий жихатдан 41 тилдан, сон жихатдан 189таси аникланди, жумладан: Америкадан 10 та (5.3%); Африкадан 8 та (4.2%); Океаниядан 3 та (1.6%); Осиёдан 43 та (22.7%); Европадан 125 та (66.2%) лексик бирликларни ташкил килади.
Узбек тили узлашма катламининг тахлили шуни курсатдики, луFат таркибида спортга оид араб, форс, рус ва бошка тиллардан кириб келган лексик бирликлар мавжуд. Спортга оид энг сунгги луFат (Х,.Рафиев, Ш.Бутаев) тахлилига кура, 306 та узлашма суз, жумладан: Осиё тилларидан 149 (48.9%) та лексик бирлик, Европа тилларидан 157 (51.1%) та лексик бирлик узлашганлиги маълум булди.
Инглиз тилида калька узлашма сузлар таркибида урганилади. Узбек тили спорт терминологиясида хам бундай усул мавжуд. Шунинг учун икки тилдаги ушбу усул изоморфик жараён хисобланади. Масалан, голланд тилидаги meesterstuk сузидан таржима килинганда, инглиз тилида - master piece, рус тилида «шедевр», узбек тилида «моуирона» маъносини англатади. Немис тилидаги blitzschach термини инглиз тилида rapid chess шаклида берилади, унинг узбекча таржимасини шахматнинг блиц(тезкор) тури тарзида бериш максадга мувофик.
Сунгги йигирма йил ичида узбек тилида суз узлаштиришнинг калька усули оркали янги лексик бирликларнинг хосил булиши хатто инглиз тилига нисбатан сермахсул эканлиги кузатилмокда. Бунинг асосий сабабларидан бири мамлакатимизда спорт сохасининг ривожланиш боскичи айнан мустакиллик йилларига тугри келганлиги билан изохланади. Масалан: цул тупи - инглиз тилидаги hand ball терминининг таржимаси булса, цулбогич (енг бог) инглиз тилидаги armband терминининг таржимаси хисобланади. Тупурар термини инглиз тилида goalscorer термини билан берилса, тизза банд терминини инглиз тилида knee-pad термини шаклида бериш мумкин. Тишцолип (боксда) инглиз тилидаги gumshield термини, тахтасупа француз тилидаги plateforme термини оркали калькаланган суз булиб, цушэгар эса лотин тилидаги tandem терминини ифодалайди. Копкурпа термини рус тилидаги спальный мешок суз бирикмасининг, отчопар термини эса француз тилидан узлашган hippodrome терминининг калькаси хисобланади. Узбек тилида суз ясашнинг бу усули унумсиз хисобланар эди, бирок халкаро спорт терминларининг таржима оркали мукобилини топишга булган интилиш бу усулга булган эхтиёжнинг ортишига олиб келмокда.
Шунингдек, хозирги кунда хам суз узлаштириш усули оркали узбек тилига спортга оид бир катор неологизмлар кириб келмокда. Масалан: мидвик неологизми инглиз тилида «midweek» - «уафта уртаси», «мидвик
учрашувлари» яъни «уафта уртасидаги учрашувлар» маъносида кулланилади; болбой инглиз тилида ballboy - «туп билан таъминловчи бола» маъносига эга; панчер инглиз тилида puncher - «кучли зарба эгаси» маъносида кулланилади; плеймейкер инглиз тилида уйинни ташкил этувчи маъносида кулланилади; боксинг дей неологизми инглиз тилида boxing day - «совгалар куни» маъносини англатади. Англия премьер лигасида янги йил олди булиб утадиган футбол уйинларининг номи. Либеро итальян тилида libero - «эркин» маъносида, эркин уйинчига нисбатан ишлатилади. Камбек инглиз тилида comeback - «цайтиш» маъносини англатади.
Инглиз ва узбек тилларида суз узлаштириш, морфологик деривация, композицион усуллари икки тилнинг изоморфлик хусусиятидир. Ушбу жараён тадкикотимизда лингвостатистик тахлиллар асосида курсатилган (4- жадвал).

  1. жадвал



Download 6,27 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   90




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish