O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti

Tayanch iboralari: 
Moylash, suyuqlik, harorat, suv, 
mineral, o’simlik moyi, karrozi-
ya, elektrolit, eritma, emullsiya, 
oqim, bosim, parchalanish. 
Muammoli vaziyat: 
Kesish jarayonida sovitish-
moylash suyuqligini ishlat-
masdan qaysi operatsiyani ba-
jarish mumkin. Qaysi operatsi-
yani bajarish mumkin emas? 
Ma’ruzalardan VIII-ma’ruzani 
o’zlashtirsangiz muammoni 
yechimini topasiz. 

---

(suyuq va qattiq tanada ichki ilashish, ko’pchilik kristallarning barqarorligi va 
boshqalar bilan shartlangan molekulalar orasidagi o’zaro ta’sir kuchlari) Van der 
Vaals kuchlari bilan bog’langan. Ikkinchi ko’rinish – xemosorbtsiya – adsorbtsiya. 
U kimeviy reaktsiya bilan kuzatilib boriladi. Xemosorbiya asosida ionlar orasidagi 
kimeviy aloqalar (kovalent) yetadi. Turli xil adsorbtsiya ko’rinishlarida hosil 
bo’luvchi, fizik va kimeviy deb ataluvchi pardalar muxim darajada o’zlarining 
xossalari bo’yicha farq qilishadi.Avval moylash - sovitish suyuqliklari tarkibiga 
fizik pardalarni hosil qiluvchi sirtqi aktiv moddalar (yog’li kislotalar va efirlar) 
kiritilgan. Ular siljishga yaxshi qarshilik ko’rsatadi, Lekin meoyoriy bosimga 
ancha yomon qarshilik ko’rsatadi va past haroratda uning mavjudligi to’xtaydi 
(masalan, yeg’li kislota pardalari – 90 – 142
0
S haroratda). Xozirgi vaqtda kimeviy 
aktiv moddalar (oltingugurt fosfor va azot saqlovchi birikma ) keng qo’llaniladi.
Ular yuqori singish qobiliyatga ega va deyarli darxol metalning qaytadan hosil 
bo’lgan plastik deformatsiyalangan yuzasi bilan katta kimeviy pardalar hosil qilib 
normal bosimlarga bardosh beradi, (500-1000
0
S gacha) yuqori haroratda saqlanib 
qolib, siljishning kichik qarshiligi sababli ishqalanish kuchlarini keskin kamaytirib 
yuboradi. Bu suyuqliklar katta kuchlar ta’sirida va haroratlarda o’zining moylash 
xususiyatlarini yo’qotmaydi, qiyin ishlov beriladigan metallarni va qotishmalarni 
(zanglamaydigan, issiqbardosh, magnit, qiyin eruvchi va boshqalar ) kesib 
ishlashda qo’llaniladi. Sovitish-moylash suyuqliklari kesish jarayoniga ta’sir
o’tkazadi, uning mexanizmi quyidagicha bo’ladi. Kuchlanishlar ta’siri ostida 
metalning deformatsiyalanishi va qirindini ijobiy ta’sir ko’rsatuvchi metall 
tarkibidagi nuqsonlarni maqsadliligiga asta-sekin ajralishiga yordam beradi. Bu 
nuqsonlarning rivojlanishi yengillashadi. Ishlov beriladigan metallning sirtqi 
qatlamida oquvchanlik chegarasi va siljishga qarshiligi kichik bo’lgan yupqa 
qatlamlar hosil bo’ladi. Metalda adsorbtsion yumshatish sodir bo’ladi. Bundan 
tashqari sirtqi qatlamlarda yupqa, siljishga kichik qarshilikka ega bo’lgan, lekin 
metall yuzlarini mustahkam ushlab turuvchi pardalar hosil bo’ladi. 
Shuning uchun parchalanish qirindi ajralishi tashqi kuchlarning kichik kattaliklari-
da sodir bo’ladi. Sovitish-moylash suyuqliklari kesish jarayonida sovitish ta’sirini 
ham ko’rsatadi. Ular hosil bo’luvchi issiqlikni singdirib qolmasdan, uni ajralib 
chiqishini ham kamaytiradi. Suyuqlikning issiqlikni olib ketish qobiliyati uning,
parlanish tezligi, solishtirma issiqlik sig’imi, issiqlik o’tkazuvchanlik va harorat 
o’tkazuvchanligi bilan aniqlanadi. Suv eng yaxshi sovitish xususiyatlariga ega,
Lekin u metall yuzalarni yomon namlaydi, ularni zanglashga olib keladi va bak-
teriyalarni ko’payishiga yordam beradi. Suvni par hosil qilish issiqligi - normal 
sharoitdagi qaynash haroratiga (100 S) 2,26 Mdj/kg (540 kol/ch) teng. Mineral 
moy par hosil bo’lishining yashirin issiqligiga ega va ular suvnikidan bir necha 
marta kichik [ 0,17 – 0,31Mdj/kg (40 – 75kal/g)]. Bu moddalar parlanish tezligi 
bo’yicha ham katta farq qiladi. Suvning solishtirma issiqlik sig’imi moylarga nis-
batan taxminan ikki marta katta (4,19 kdj/ ( kg grad ) 1,68 – 2,10 kdj/ (kg grad ). 
Metallarga ishlov berishda qirindi va changning zarrachalarini bir – biri bilan 
yopishishini va ularni kesuvchi asbobga, detalga va dastgoh detallariga yopishib 
qolishining oldini olish zarur. Sovitish-moylash suyuqligi yuzada qirindi
bo’laklarini va adsorbtsion - namlovchi pardalarning ifloslanishini hosil qilib, yu-

---

zani bo’lib tashlaydi va yopishishiga to’sqinlik qiladi. Bundan tashqari qirindi 
bo’laklari va changlar suyuqlik oqimi bilan yuvib tashlanadi. Ishlov beriladigan 
detal, kesuvchi asbob va dastgoh qismlarini zanglanishining oldini olish muxim-
dir. Moylash – sovitish suyuqligining saqlovchi ta’siri metall yuzalarida kolloid 
adsorbtsion pardalarni hosil bo’lishidan iborat. Ular metall yuzalariga suvlar, 
kislotalarning ta’sir etishidan saqlaydi. Sovitish-moylash suyuqliklarining bu 
xossasiga ta’siri uning boshlang’ich tarkibiga, ishlov beriladigan materialga, 
kesish muhitidagi haroratga, sovitish shartiga, atmosfera va atrof muxitga bog’liq 
bo’ladi. Suvning bunday ta’siri elektrolit ishqorlarini yoki emulg’siyalarni 
qo’shish bilan yo’qotiladi. Mineral va o’simlik moylari korroziyani hosil qilmaydi. 
Sirtqi – aktiv moddalar ayrim xollarda korroziya manbai bo’lib xizmat qilishi 
mumkin. Bunday xollarda korroziya ingibitorlari qo’llanilishi zarur. Sovitish-
moylash suyuqliklarining korroziyalovchi ta’siri eskirishda o’sishi mumkinligini 
nazarda tutish kerak.