Ilko’rtaasr.
Devoriyrangtasvirningme’morchilikdauzviyrivojlanishboskichlaridaO’zbekistontasviri
ysan’atitarixidaxaykaltaroshlikvagrafikaturlarinisbatansustrivojlanganbo’lib,
doimodastlabkio’rinlarnirangtasviregallagan.
Ilko’rtaasrlardavridahukmdorvaaslzodaboylarninguylari,
jamoatchilikbinolariningdevoriysahnlarinimahobatlirangtasvirbilanziynatlashkengrasmb
o’lganedi.
Rasmlaravvaligaloyqorishmasibilansuvoqqilinib,
keyinyelimbilanishlovberilib,
tayyorlangan.
Shundanso’ng,
quruqdevoryuzasigachizilgan.
Undayelimbo’yoqlar,
zarhallashuchunesatabiiyoltinishlatilgan.
O’rtaOsiyorassomlarigaYevropasan’atiyutug’ibo’lganmakon,
nurvasoya.
yorug’likqonunlarima’lumbo’lmagan,
ammoularishlagankompozisiyalarchiziqlariningalohidaohangdorligi,
naqshlarningo’taaniqtasviretilishi,
sharpalarningifodaviyligi,
yetakchibo’yoqlarninguyg’unligibilanfarqqiladi. MashhursharqshunosolimB.Bartold:
«Samarqandshahrio’tmishdahududiningkattaligivaaholisiningko’pligijihatidanhammavaq
tMovarunnahrdabirinchibo’libkelgan»,
-debyozadi.
712
yildaQutaybaibnMuslimqo’shiniSamarqandnizabtetgan.
BirnechayillardavomidaG’o’raklarharakativaDivashtichjanglaribo’libo’tgan. Afsuski,
UP-
UShasrlardaarablarbostiribkelganvaqtdaularo’zarotarqoqholdasaroyqurishbilanmashg’u
lbo’lgan,
raqobatchiliksabablio’rtadagibirlikbarhamtopganedi,
buholesa,
arabbosqinchilarigaqo’lkelgan.
Arablargaqarshikurashgohkuchayib,
gohsusayib,
qariybyuzyildavometgan,
bundanSamarqandxarobagaaylangan.
O’shaasrdayashaganso’g’dshoiriAbuTokiTarxon:
«Samarqand,
vayronasan!
Seningnaqshlaringnio’piribtashlashdi.
SenChochdanxambattarroqxarobbo’lding.
Endihyechqachontiklanmaysan!»,
-
debyozganedi.
O’rtaOsiyodaeskiqoida-
tartiblarningtanazzulgayuztutib,
yangidin
-
islomningkiribkelishiarafasidaajdodlarimizmahbatlidevoriyrangtasvirningengyuksakn
amunalarinizamondoshlarigatuhfaetganedilar.
IbnAlAsirning:
«Eskijamiyathalokbo’lishiarafasidauningmadaniyatimash’alasiso’nishdanavvalgurillab
porlaydi», - deganavliyonamoso’zlarinechog’likhaqqoniyekanliginieslasho’rinlidir.
Islomyoyilishibilaninsonlarqiyofalari,
shuningdektabiatmavjudotlarinitasvirlashganisbatandiniyaqidalarshakllanaboshladi.
Samarqando’zining 2750 yilliktarixigaegaqadimiy, hamishanavqironshaharlardanbiridir.
UningAfrosiyobantiksaroylari,
mahobatlidevoriysuratlari,
gancho’ymakorligi,
37
o’zigaxoshaykaltaroshligime’morchiliginamunalariUzbekistonvajahonsan’atitarixidaalohi
dao’zigaxoso’ringaega.
XX
asrningyarmidarusrassomlariningSamarqandgatashrifitufaylihaykaltaroshlikhayotijonlandi
,
rangtasvirdahambadiiy-uslubiyo’zgarishlaryuzberdi.
"Samarkandningqadimiymasjiduminoralari,
ulug’vorobidalariniepikromanlargayohudulkankartinalarga,
ulardantaralibturgansadolarnibuyuksimfoniyalargaqiyosqilishmumkin.
RanglargaboybeqiyosSamarqandhamisharassomlaruchunilhommanbaibo’libkelgan.
Buzamintabiatijudaboy.
Undayorqin,
iliq,
ranglarcheksiz,
jilvakor.
Buzamindaijodqilayotganzamonaviytasviriysan’atvakillario’zijodiyizlanishlaridaxuddia
vvalgiavlodrassomlarisingariSamarqandni,
uningsirlivalatofatliolaminiqayta-qayta,
yangidano’zlariuchunkashfqilishadi.
Butabiiy,
harbiravlodningizlanishga,
xoh,
rangtasvirda,
xohxohhaykaltaroshlikdabo’lsin, oldingiavlodvakillaridankeskinfark,
qiladi.
Bufark,
engavvaloolamniko’rabilishda,
ranglarnivavoqyeliknihisqilishdako’rinadi.
SamarqandshahriningtarixiymuzeyidasaqlanayotganQobullarzallaridagidevoriysuratlarn
i
IX
asrdaxalifaal-Muqtaddiniyaqidalardankelibchiqib,
yo’k,
qilibtashlashnibuyurganligima’lum.
Ammo,
bundayta’qiqlargaqaramay,
Somoniylardavrida
(1X-Xasrlar)
Buxoroningkarvonsaroylaridadevoriysuratlarmavjudbo’lganligini,
busan’atG’aznadamashhurekanliginieskiqo’lyozmamanbalaritasdiqlaydi.
O’rtaasrlardakitobminiatyurasan’atigullabyashnashi,
undako’pjihatdantasviretishningasriyan’analarisaqlanibqolganligi,
uningengnoyobyutuqlaridanbiri
-
maxobatlidevoriyrangtasvirsharofatiekanliginihamtaxminqilishmumkin.
Shujumladan,
VazirlarMahkamasining
"BaxouddinNaqshbandyodgorlikmajmuasimarkazinitashkiletishto’g’risida" (2004 i. 27
may,
),
"ShohiZindayodgorlikmajmuasidaqaytatiklashvaobodonlashtirishishlarinitashkiletishto’
g’risida"gi (2004y., 16-iyun) qarorlariqabulqilinganedi.
Devoriy rasmlar asosan, ibodatxonalar, saroylar va
qal’alarinteryerlarini bezagan. Shu asnoda mohir haykaltaroshlar qo’llari bilan
yaratilgan budda va uning a’yonlari, masxaraboz, jangchi, turli yoshdagi erkakva
ayollar qiyofasidagi haykalchalar ham binoning ichki ko’rinishiga jozibabag’ishlagan.
Shu narsa diqqatga sazovorki, bu davr ibodatxonalari vaqasrlaridagi devoriy
suratlar me’morchilikka chambarchas bog’lik, ko’plabmehmonxona devorlariga
to’ldirib rasm ishlangan. Rassomlar har yer-hareridan eshiklar bilan bo’linib
turuvchi yaxlit manzara yaratishgan, desabo’ladi. Tantanali marosimlarga
muljallangan bunday ulug’vor xonalarderaza-darchalardan xoli bo’lib, yoruqlik faqat
yuqoridan tushib turgan.
Bunda birvarakayiga turt tasviriy vosita - arxitektura, xaykal, amaliy san’at va devoriy
surat uyg’unligini ko’ramiz. U-U1 asrlarning oxirlarida ko’plab yangi qal’a-shaharlar
bunyod etildiki, ularning interyerlari haykaltaroshlik, yog’och o’ymakorligi va devoriy
suratlar bilan ziynatlangan.
38
Bolaliktepa, Jumalaktepa, Zangtepa kabi yodgorliklar xarobalarida rasmlar uchraydi.
Bolaliktepa (IV- V I ) bazm tasviridan iborat. Varaxsha (VII-V I I I ) devoriy suratlarida
"yaxshilik va yomonlik" timsollari
.
Yukorida aytib o’tilgan maxobatli devoriy rang tasvirlar to’laligicha emas, balki qisman,
qoldiqlari holida saqlanib qolgan. Ammo ulardan farqli o’larok, Afrosiyob (VII asr)
shaharchasining saroylari devoridagi noma’lum musavvir tomonidan mohirona chizilgan
rasmlar o’ziga xos mazmun va tarixiy haqiqatni so’zlab beruvchi, o’z nomi bilan
"mahobatli" asar saroyning 4 devorida ham to’liqdir. Suratda tuyonalar keltirayotgan
a’yonlar, xizmatkorlar, mehmon kutish marosimi, Chag’aniyon, Tohariston, Sharqiy
Turkiston, Shosh, Chin va boshqa mamlakatlardan kelgan elchilar tasvirlangan. Alohida
ta’kidlash kerakki, bu suratlar 2,2m - 2,7m balandlikdagina saqlanib qolgan. Uning
ayrim yerlarini bosqinchi arab askarlari vayron qilishgan va bir qismi o’tgan vaqt
ta’sirida yo’qolgan. Bundan tashqari, arab jug’rofiyachisi Ibn Xavqalning Afrosiyob
maydonlari juda chiroyli ishlanganligi, har xil afsonaviy ko’rinishdagi haykallar bilan
bezatilganligi xaqidagi ma’lumotlar bor.
Buxoroda ilk o’rta asrlarda birato’la 8 tadan 12 tagacha Buxorxudotlar yashagan
bo’lib, agar shaxarga biror xavf tug’ilsa, ular birlashib ximoya qilishgan. Xuddi
shunday podsholiklar Samarqandda xam bo’lgan. Ular Ixshidlar deb atalgan. Ular
Buxoro va Samarqandda o’zlariga Varaxsha, Afrosiyobga o’xshash saroylar
qurdirganlar, devor interyerlarini go’zal suratlar bilan bezattirishgan. Xuddi ana shu
davrda devoriy rangtasvir misli ko’rilmagan darajada rivojlangan .
Devoriy monumental rangtasvirning memoriy muxit yaratishda birlamchi vazifasi
badiiylik bo’lsa, uning syujeti vositasida tarix va milliy madaniyatimizni aks ettirib,
g’oyaviy va mafkuraviy masalalarni yechish mumkin. Masalan, Afrosiyobdagi Ixshid
(xakim) Varxumanning saroyidagi hayotini, davlatini, qudratini, xalqaro aloqalarini va
saltanat madaniyatini aks ettiruvchi devoriy suratlari bo’lgan. Eramizdan avvalgi IV
va eramizning VIII asrlarida sanatning manaviy-g’oyaviy vazifasi kuchli bordi. Buni
Kushon, Baqtriya, Xorazm, Sug’d madaniyati namunalarida ko’rish mumkin. O’sha
davrdagi bunyod etilgan binolar devorlaridagi suratlar, umuman olganda, O’rta Osiyo
tasviriy san’ati hususiyatini o’zida namoyon etadi. Elchilarning shoh qabulida
bo’lishlari, qaxramonona janglar va mardona shikorlar tasvirli manzaralar, ilk o’rta asr
axolisining ijtimoiy, madaniy va axloqiy g’oyalarini aks ettirgan.
Mavzu:
MarkaziyOsiyoningo’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’atixususiyatlari
Reja:
1. MarkaziyOsiyodao’rtaasrlardavriijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiyvamadaniytaraqqiyoti.
2. IX-XIIIasrlardavrime’moriyobidalarivaularningdevoriynaqshturlari.
3. AmirTemurvatemuriylardavridevoriynaqshsan’ati.
4. So’nggio’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’ati
Yirikfeodaldavlatlariningvujudgakelishi.
Feodalmunosabatlargaxosme’morchilikningqarortopishi.
IX-
XIIIasrlardavrime’moriyobidalarivaularningdevoriynaqshturlari.
Islimi,
girih,
farangi, abr, nilufar. AmirTemurvatemuriylardavridevoriynaqshsan’ati. Mayolika,
39
mozaika.
So’nggio’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’atidagipasayish.
Devoriynaqshsan’atiningVatanimiztarixinio’rganishdagiahamiyati.
Malumki,
O’zbekistonistiqlolgaerishgach,
me’morvasan’atshunoslarimizilko’rtaasrlargaoidme’moriyobidalarningucho’lchamliko’rini
shinigrafikusuldatiklashgaurinishmoqda.
Buboradame’morD.A.
NozilovhamAfrosiyobsaroyitaxtlizaliningichkiqisminiqaytatiklash,
ya’niinteryervataxtlizaldevoriysur’atlariniumumiykompozisiyasinigrafiktiklashganiniko’rs
atibo’tishmumkin.
Uboshlang’ichko’rinishhaqidato’lik,
yaqqoltasavvuruyg’otishuchunzalningg’arbiy,
janubiynashimoliydevoriysuratlariniqaytatiklashgauringan. Grafik usulda qayta tiklash
taxlilini esa zalning g’arbiy devoridan boshladi va zal interyerini imkon darajasida yaratdi.
Biroq, bunda Afrosiyobdagi devoriy surat solingan zalning dastlabki balandligi 4,0-4,3m
bulganligi xisobga olinmagan. Bugungi, bizgacha yetib kelgan suratlar esa 2,7metrgachasi
saqlanib kolgan. Ular ba’zi bir me’moriy nuqsonlardan ham holi emas, albatta.
Shuningdek, Varaxsha xukumdorlari buxorxudotlar saroyining ichki ko’rinishining grafik
rekonstruksiyasi V.Nilsen tomonidan 1974-yilda bajarilgan. Demak, ilk o’rta asrlarning
me’morchiligiga xos bo’lgan usullar -binolarning yuqoridagi tomi tabiiy yoritilishi,
yog’och o’ymakorligi va haykallar (gorelyef) hamda devoriy rangtasvirning o’zaro
uyg’unligi bugungi kunda ham me’morchilikda rangtasvirning qo’llanilishida o’zgacha
e’tibor talab qiladi. Darhaqiqat, Hyerman Vamberining "O’tmishi ko’milgan millatning
istiqboli ham zulmat pardasi ostidadir" deganida, yuz bora xaq, ekanligini dildan his etish
mumkin. O’rta Osiyolik san’atkorlar - Muhammad Ali So’g’diy, Darvesh Ahmad,
Muhammad Murod Samarqandiy o’zining nafis miniatyuralari bilan rassomchilik san’atida
munosib hissa qo’shgan bo’lsa, Muhammad Avaz Samarqandiy Sherdor madrasasining
badiiy bezaklari, serjilo naqshlarini yaratdi. Har qanday xalqning san’atiga nazar solib,
uning ravnaqi va qudratiga baho berish mumkin. Amir Temur va Mirzo Ulug’bek davrida
Markaziy Osiyo va Sharq me’morchiligiga ilgaridan (taxminan VII-VIII asrlardan buyon)
ma’lum bo’lgan, asosan gumbazlar ichini bezashga mo’ljallangan yulduzsimon bezak turi -
«muqandas» ni qo’llash keng tarqaldi. U endi nafaqat ichki bezaklarda, balki tashki
peshtoq ravoqlarida ham keng qo’llanila boshlandi. Go’ri Amir maqbarasi, Ulug’bekning
Samarqanddagi maqbarasida mukaryasning ajoyib, takrorlanmas namunalarini ko’ramiz.
Ulug’bekning safdoshi Jamshid Koshiy o’zining «Hisob kaliti» asarida muqandasning 4
turini ko’rsatib o’tgan (minbar - oddiy muqandas, at-tiyn - kuloliy muqandas, al-kdvs —
yoy shaklidagi va ash-sheroziy muqandas, ayni paytda uning yangi turlarini
me’morchilikda qo’llashning nazariy asoslarini yaratgan edi. XIV asrdan boshlab ichki
pardozlarda islomiy guldor naqshlar yirik bezaklarga qaraganda yetakchi o’rinni egalladi,
girix, asosan tashqi bezaklarda va minoralarni bezashda qo’llanildi. Islomda tasviriy
san’atga talab - unda hissiyotlarni jo’sh urdirish emas, balki uyg’unlik kashf etuvchi tasvir
ramziga urg’u beriladi.
P.Zoxidovning so’nggi tadqiqotlari asosida 30 yil davom etgan eng munozarali masalalarga
oydinlik kiritildi. Ishratxonadagi Dilkusho saroyida Bobur guvohlik berishicha, Amir
Temurning Hindistondagi yurishi, jang manzarasi tasvirlari interyerda o’z o’rnini topish
edi.Ushbu tasvirlar ko’shkning binosi badiiy qadriyatlari qatorida ma’lum shar’iy
sabablarga ko’ra, saqlanib qolmagan. Olimning taxminiga ko’ra, miniatyura uslubidagi bu
40
voqyeaband suratlar Dilkusho ko’shkining markaziy ichki bino devorida chizilgan bo’lishi
kerak, deb taxmin qilinadi. Ammo bu devorda ham koshinning yupqa qoldiqlarini
kuzatamiz. Hakiqatdan ham, Dilkusho binosi ichki devorlarida hyech qanday
voqyeaband tasvirlar izlari topilmadi. Chunki, devor yuzalari to’laligicha
naqshinkor koshinlar bilan to’ldirilgan,gumbaz qismlarida esa ko’ndalang holatda
koshinlari bo’lgan. Zahriddin Muhammad Bobur aytgan Temurning jangi tasvirlangan
devoriy suratlari qayerda, degan savol tug’iladi. Bu ma’lumotda suratga nisbatan aniq
fikrlar yuk. Balki, surat binoning 2- qismidadir deb taxmin kiladi. P.Zoxidov o’z
asarida bu rasmlar balki xitoy shoyisiga chizilgan ko’chma, yig’ma shakldagi rasmlardir
deb xisoblaydi. Uning fikricha, rasm tor doiradagi kiborlar, aslzodalar tasvirlari bo’lib,
ziyofat, iaxsus yig’inlardagina maxsus ko’rsatilgan, boshk,a paytda esa, o’rab, sandiqlarda
saqlangan bo’lishi mumkin . Amir Temur davrida boshlangan bunyodkorlik ishlari Ulug’bek
zamonida davom ettirildi. Registon maydonida Ulug’bek madrasasi, Chuponota etaklarida
bog’-kushklar va rasadxona barpo etildi. Ushbu rasadxona 30 yil davomida to’xtovsiz ilmiy
markaz bo’lib xizmat kilgan. Jome’ (Bibixonim) masjidi o’z vaqtida Sohibqironning
qudratini ko’rsatish va shahar aholisining namozni jamoa bo’lib o’qishiga sharoit yaratish
maqsadida, madrasa talabalarining tahsil olishi, rasadxona esa ta’lim hamda tadqiqotlar
olib borish uchun qurilgan edi. Xozirda bu sharoitlarda ularning dastlabki faoliyatini
tiklashga xojat yo’k. Lekin mazkur obidalarni tomosha qilishga kelayotgan kishilar bu
holatda ko’rinishi to’g’risida to’liq tasavvur
h
osil qila olmaydi. Albatta, mazkur imoratlar
qoshida kichik ko’lamda ularning dastlabki ko’rinishini ifodalovchi maket yki
kompyuterda bajarilgan yaqqol tasviri ishlab qo’yilsa, bu jumboq, ma’lum darajada
yechilgan bo’lardi. Demak, ushbu me’moriy obidalarning asl kurinishida rostlanishi yaxshi
natiija beradi. To’g’ri, Mirzo Ulugbek rasadxonasini uning eski poydevorlari ustida
tiklashning iloji yo’q,. Bunga ikki jixat yo’l qo’ymaydi. Birinchidan, rasadxonaning qayta
tiklanishiga, biz xar kancha urinmaylik, uning asliga mos tushmaydi. Ikkinchidan, asl
poydevorning o’zi arxeologik yodgorlik sifatida saqlanishi lozim. Bundan tashqari,
eskirganligi tufayli uniigustiga boshqatdan bino tiklash noo’rin.
Shuningdek,Amir Temur jome’ masjidi ayvonlari va Bibixonim
Jomye masjidlari qayta tiklansa, ayni muddao bo’lar edi. Ushbu masjid xovlisida Mirzo
Ulugbek ko’rsatmasiga binoan qur’on uchun maxsus yasalgan marmar majmua ta’mirdan
chikkan kishki zali ga kiritilib qo’yilishi lozim.
Garchi, mashxur Afrosiyob devoriy suratlari u paytda ochilmagan bulsada, Tuprokqal’a
,
Varaxsha saroylari devoriy rasmlari hamda Amir Temurning qasrlaridagi devoriy
suratlari haqida yozma ma’lumotlar mavjud edi.
T.M. Dyakonov Panjikent ilk devoriy suratlarining ochilishi vaktida (1948 yil). O’rta
Osiyoda quyidagi devoriy va haykaltaroshlik yodgorliklari ma’lum bo’lganligini aytib
o’tgan: 1. Ayritom frizlaridagi musikachilar 1-asr (1932-yilda topilgan); 2. To’rtkul
yaqinidagi Tuproqqal’a devoriy suratlari va haykallari, III asr (1945-1947 y.); 3.
Afrosiyob devoriy suratlarining rassom B.Romberg tomonidan ko’chirib chizilgan
parchasi (1913-y.); 4. Mug’ qal’asidan topilgan teriga ishlangan so’g’d
chavandozining rangtasviri, VIII asr (1933-y). Demak, 1940-yillar oxirlarida
Uzbekistonda devoriy rangtasvir janriga kiziqish endi kuchaya borgan edi. Garchi
Afrosiyob saroyidagi devoriy suratlar 1945-yilda to’lik, ochilgan bo’lsa-da, me’mor
zamondoshlariga Panjikent devoriy suratlari tanish edi. Mashhur me’morning yukoridagi
41
badiiy yuialish - devoriy rasmni namoyon shaklida ishlashni tanlagani ehtimoldan holi
emas. Balki, uning Sitorai Mohi Xosa hamda Buxoro va Samarkand turar-joylarida
keng qo’llanilgan usulga takdid kilishi sabab bo’lgandir. Binoning birinchi va ikkinchi
hoshiyoni stalaktitli sharafa bilan teng ikkiga bo’lingan, devoriy suratlar ganchli
uymakorlik naqshlari bilan maxsus guldasta shaklidagi chegaralangan shift kesik
piramida shaklida bo’lib, islomiy naqshlar bilan berilgan. Markazdagi tantanali zina
ikkinchi qavatga ko’tariladi. Devordagi figuralar kompozisiyasi birinchi qavatda devor
buylab katta ganchli namoyon ichida joylashgan, ikkinchi qavatda esa shu
kompozisiyaning davomi tasvirlangan bo’lib, unda osmon bilan tutash binoningyuqori
qismi va undan pastga qarab turgan kuruvchi-me’morlarning ikki barobar kichik
miqyosda ganchli namoyon ichiga olingan. Bunday to’rt vosita (me’moriy bezak, rang-
tasvir, xaykaltaroshlik) ning hamohangligiga erishilgan. Devoriy naqshdagi figuralar
o’lchami 0,5 naturada berilgan. Kvadrat shaklidagi shifti o’rtasidagi sakkiz kirrali
qandilsimon ganchdan maxsus qurilgan bo’lgan.
O’rta Osiyo devoriy suratkashligi
an’analari o’rta asrlarda ham yo’qolib ketmagan edi.
Bu davrga kelib, tasviriy san’at ikki yunalishda rivojlandi, saroylar interyerlarida va kitob
miniatyurachiligida Samarqand musavvirlari binolar tasvirlarini faqat vertikal va
gorizontal jihatlariga urg’u berib, hamma narsani tekisliklar orqali simmetrik tarzda aks
ettirganlar. Kishilarshshg gavdalari ham vertikal joylashgan bo’lib, bu binolar va
daraxtlar tik chiziqlarga mutanosibdir. Tasvir chiziqlarining uslubi kechki o’rta asrlar
(XVII asr) mo’jaz rangtasvirchisi Murod Muhammad Samarqandiyning uslubiga juda
yaqin turadi. Shubhasiz, bu suratlar orasida ma’lum bir bog’liqlik bor. Yana bir
musavvirimiz Farruxbekning "Akbarnoma"ga ishlagan surati bizgacha yetib kelgan.
Asar fragmentar bo’lib, unda ("Akbarshoxning elchisi Mir Muiz al Mulk Musaviy
Mashxadiy Shayboniyxon bilan suhbatlashmoqda", 1569-yil) Murod Samarqandom
uslubining ta’siri seziladi, ammo detallar mukammal. Masalan, ayvon panjarasining
xandasaviy nakshlari loyixaviy aniqlikda chizilgan. Sug’d va Baqtriyadagi
xukmdorlarning
saroylari
devorlari
naqshu-nigorlar,
xaykalchalar,
yogoch
o’ymakorligi va gilamlar bilan bezatilgan bo’lsa, Choch xukmdorlari saroylari xam
ulardan qolishmas, dabdabali bezatilgan edi.
Ulug’bek davri miniatyuralari tabiat manzaralari, me’moriy obidalar, personajlar tasviri
uziga xos yechimi bilan farqlanib turadi. Samarqand musavvirlarini me’moriy binolarni
olisdan turib keng miqyosda tasvirlash masalasi qiziqtirmaydi, Hirot musavvirlari esa
aksincha, Samarkand miniatyurasida Hirot maktablariga xos tabiat manzaralari va
me’moriy binolar talqinida detallarni maydalab yuborish, mayda-chuyda unsurlarni
tasvirlash uchramaydi. Yirik rangin dog’lar uyg’unligi Samarqand miniatyurasi
rangtasviri ta’sirchanligini oshirib turadi. "Ulug’bek davri Samarqand miniatyuralari
taxlili, ularni Hirot va Sherozda yaratilgan asarlar bilan qiyoslash shuni ko’rsatadiki,
Samarqand miniatyura maktabi ko’pgina jihatlari bilan yuqoridagi ikki maktabga yaqin
tursada, ammo o’ziga xos manzaraviy ko’rinishi bilan ulardan ajralib turadi".
Miniatyura va me’morchilikning o’zaro ta’sirini Boburiylar faoliyatida xam ko’rish
mumkin. Shoh Akbarning o’g’li boburiyzoda Jaxongir O’rta Osiyo devorlariga monand
"Akbar maqbarasi"ni qurdiradi. Shuningdek, Buxoroning Xo’ja Zayniddin masjidi (XVI)
ichki devorida xam laylak, quyon, kiyikni g’ajiyotgan yo’lbars tasvirlari ko’k qalamda
moxirona aks ettirilgan. Ushbu yulbars tasvirlari bizga Sherdor madrasasi peshtoqidagi
42
tasvirlarni eslatadi. Gulbadanbegim yozganidek, zarxallangan ikki qavatli (boloxona)
taxtli Davlat uyi xonasi devorlariga go’zal Yusufni rom etayotgan Zulayxo tasviri
ishlangan ekan. Xorazm devoriy suratlarida (III asr) uchbarg nakshi va dastali ko’zacha
tasviri saklanib kolgan. Panjikentdagi devoriy suratlarda esa anorning mevali novdasi
solingan guldonlar tasviri uchraydi, keyingi antik va ilk o’rta asrlar san’atiga mansub
otashqada devorlarida, Afrosiyob olovxonasida dastasi tik yoki egik xolda ishlangan
ko’zachada mevali anor novdasi tasvirlanganligini ko’ramiz.
XVIII-XIX asrga kelib, Farg’ona vodiysida islimiy shakl bilan xoshiyalangan qizil va
yashil bo’yoqlar bilan jilolangan turunjlar afzal tursa, Xorazmda musavvirlar butun
yuzani xandasaviy naqshlar bilan to’ldirib, moviy rangli bo’yoq berish kuzatiladi. XIX-
XX asr boshlaridagi binolarining donor va shiftlarida gulli butoqlar, daraxtlar, guldonli
guldastalar aksettiriladi. Shiftlari esa turli-tuman rangli bezaklar bilan ziynatlangan
(Qo’qondagi Xudoyorxon saroyi, Quuvadagi Zayniddinboy uyi, Toshkentdagi
knyazII.K. Romshyui na knyaz Polovsev uyi, Marg’ilondagi Saidxo’ja madrasasi, Moxi
Xossa saroyi va boshkalar). Ichki tomondan esa naqsh o’ymakorligi, naqqoshlik, odam
va jonivorlar tasviri bezab, yanada jozibali ko’rsatgan. V.N. Nilsen ta’kidlashicha,
bunday tasvirlar ilk o’rta asrlardayoq yuzaga kelgan. Binobarin, Bolaliktepa qasridan
uning yogoch ustunlari, shift uyma-korligining rangli parchalari topilgan. Ishlov
berilgan ustunlar interyerda tagkursiga o’rnatilgan. Bu kabi marmar toshkursilarni
Bibixonim masjidining vayrona xoliga kelgan ayvonlari o’rnida ko’rishimiz mumkin.
Toshkursilar yog’och ustunlarni chirishdan saqlagan.
Ustunlarning umumiy qirralari VIII asrlarda shakllanadi, XIV-XVasrlarga kelib,
baland tagkursilar an’anaga aylanadi. Bunga sabab, me’morlar ustun yoki shoxnishin
kabi konstruksiyalarni taraqqiyoti tarixini o’rganishda, ayniqsa devoriy suratlarda aks
etgan ustun, bino va me’morlar ustun yoki shoxnishin kabi konstruksiyalarni taraqqiyoti
tarixini o’rganishda, ayniqsa devoriy suratlarda aks etgan ustun, bino va interyer
unsurlarini kuzatib, ularni o’zaro mukryasa etish asosida xulosa chiqarishgan.
Kursga xulosa qismi
Qadimiy sur’atlarimiz, yozuv namunalarimiz davlatchiligimiz tarixi uchun benihoya
muhim. Fransiyaning sobik, prezidenti Fransua Mitteran, 2009-yil esa Koreya davlati
rahbarining bu devoriy suratlarni ko’rish uchun maxsus tashrif buyurganliklari
be’jizga emas. Mana shunday davlat axamiyatiga molik buyuk san’at asarlarimizni
saqlash va kelajak avlodga yetkazish burchimizdir. Shuni ta’kidlash joizki,
Samarkand maktabining zamonaviy devoriy tasviriy san’ati xam shu uslubda
rivojlanib kelmokda. SamDU foyesidagi "Ma’naviyat bo’stoni", yangi Baxt uyi
foyesidagi "Samarqand to’yi" kabi devoriy suratlar shular jumlasidandir. Viloyat
shifoxonasi qarshisidagi Konsert zali, San’at kolleji, Baxt uyi majmuasining qurilishi
Samarqand me’moriy ansamblsozligi an’analarining bugungi yangi odimlari
hisoblanadi.Shunday ekan, monumental sanat bajarishgan inshootning o’zi ham
maxobatli bo’lishi lozimdir. Shu o’rinda rassom Chingiz Axmarovning tomoshabin
interyerida devoriy surati bo’lgan inshootning faqat tashqi memoriy bezagi emas,
balki uning ichki devorlaridagi rangtasvir asarlarini qurish maqsadida tashrif
buyurishiga erishishimiz kerak, degan ilg’or ilmiy konsepsiyasini eslatib o’tish ayni
paytda bu da’vatga izchil amal qilishimiz darkor.
43
Yangi mafkuraviy mantiqda tayangan milliy falsafali dunyoqarash vujudga kelishi bilan
ana shunday ezgu ishlar amalga oshirildi. Buni xususan B.Jalolovning Toshkentdagi
Turkiston saroyidagi, N.Sultonov va E.Mux
ammadiyevlarning Samarkand Davlat
Universitetidagi «Marifat bo’stoni» (2000-2002) asarlari misolida ko’rish mumkin.
Asosiydarsliklarvao’quvqo’llanmalari
1. I.Karimov. Tarixiyxotirasizkelajakyo’q. T. 1997.
2. I.Karimov. Yuksakma’naviyatyengilmaskuch. Toshkent. 2008 y.
3. AlbaumL.I. Balalыktepe. T., 1960.
4. AlbaumL.I. JivopisAfrasiaba. T.1975.
5. ShishkinV.A. Varaxsha. M. 1963.
6. AnnayevT. ShaydullayevSh. Surxondaryotarixidanlavhalar. T. 1997
7. ArshavskayaZ.A. RtveladzeE.V. XakimovZ.A. Srednevekovыye pamyatniki
Surxandari. T. 1982
8. PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya
pamyatnikiizobrazitelnogoiskusstvaUzbekistana. T., 1960
Qo’shimchaadabiyotlar
9. Beleniskiy A.M., Bentovich I.B. Bolshakov O.G. Srednevekovыye gorod
Sredney Azii. L. 1973
10. BulatovaV. MankovskayaL.Yu. PamyatnikizadchestvaTashkentaXIV-XIX
v.v. T.1983
11. VeymarnB.V. Arxitekturno – dekorativnoyeiskusstvoUzbekistana. M.1948
12. VoroninaV. L. ArxitekturaSredneyAziiXVI-XVII v.v. Vseobщaya istoriya
arxitekturы. T.VIII.M.1969
13. DenikeB.P. ArxitekturnыyornamentSredneyAzii. M-L.1939
14. ZohidovP.Sh. Me’morsan’ati. T.1978
15. KabirovA., SagdullayevA. O’rtaOsiyoarxeologiyasi.-T.: O’qituvchi, 1990.
16. Mankovskaya L.Yu., Bulatova V.A. Pamyatniki zodchestva Xorezma. T.,
1978
17. Mankovskaya A.Yu. Arxitekturnыye pamyatniki Kashkadari. T.
Uzbekistan.1979
18. MankovskayaL.Yu., BulatovaV. PamyatnikizodchestvaXorezma. T.1978
19. MankovskayaL.Yu. Qashqadaryovohasiningarxitekturayodgorliklari. T.
1979
20. Mkrtыchev T.K. Buddiyskoye isskustvo Sredney Azii I-Xvv. M., 2002.
21. Nilsen V.A. Arxitektura Sredney Azii V-VIII v.v. T.1966
22. PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya arxitekturы Uzbekistana.
T., 1958
23. PugachenkovaG.A., RempelL.I. OcherkiiskusstvaSredneyAzii. M., 1982
24. PugachenkovaG.A., RempelL.I. Vыdayuщiyesya
pamyatnikiizobrazitelnogoiskusstvaUzbekistana. T., 1960
25. Sarianidi V.I. Margush. Ashgabad, 2006.
26. SuleymanovR.X. DrevniyNaxshab. ANRUz., ―Fan‖ 2000 g.
27.
TolstovS.P. QadimgiXorazmmadaniyatiniizlab. Fan. T. 1964.
44
28. MarkaziyOsiyoningdevoriynaqshsan’ati
.
O’quv-uslubiymajmua. Universitet.
2011.
29. www. Archaeology.ru
Do'stlaringiz bilan baham: |