1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
« Markaziy Osiyo devoriy naqsh san’ati»FANIDAN
MA’RUZA MATNI
Bilimsohasi:
100000 – Gumanitarsoha
Ta’limsohasi:
120000 – Gumanitarfanlar
Ta’limyo’nalishi:
5120300-Arxeologiya, Tarix
Maruza matni kafedraning 2013-yil 28-avgustdagi majlisi qarori bilan
tasdiqlangan.(1-son bayonnoma.)
Kafedra mudiri: dots.Djuraqulova.D.M
Maruza matni fakultet uslubiy kengashining 2013-yil 28-avgustdagi majlisi
qarori bilan tasdiqlangan. (1-son bayonnoma.)
Tarixfakulteti
O’quv-uslubiy kengashi raisi:
t.f.n. B.G’oyibov
Maruza matni tarix fakulteti ilmiy kengashida 2013-yil 29 avgustda muhokama
qilinib, tasdiqlangan. (1- son bayonnoma)
Ilmiy kengash raisi:
prof. Sh.S.G’afforov
Samarqand 2013
Ro’yxatgaolindi:
№_______________
2013y. «___» _______
2013 й. «___» _______
«TASDIQLAYMAN»
O’quvishlariprorektori
prof. N.B.Eshqobilov
____________________
«___»_________2013 yil
2
Fanning ma’ruza matni na’munaviy o’quv dasturi va ishchi o’quv dasturiga
muvofiq ishlab chiqildi.
Tuzuvchi:
SamDU, « Arxeologiya » kafedrasi dots.Xolmatov N.O’
Taqrizchilar:
O’zFA Arxeologiya instituti etakchi ilmiy xodimi- t.f.n. Mirzaaxmedov J.K
3
Kirish. MarkaziyOsiyoningdevoriynaqshsan’atifanipredmeti,
maqsadvavazifalari.
Markaziy Osiyo devoriy naqsh san’ati fan sifatida. Markaziy Osiyoning
devoriy naqsh san’ati fani predmeti, maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyo devoriy
naqsh san’ati fanining san’atshunoslik fanlari sohasida tutgan o’rni. Markaziy
Osiyo naqsh san’ati va arxeologiya. Arxeologiya fanining aloqadorligi. Markaziy
Osiyoning devoriy naqsh san’ati fani obyekti. Naqsh san’ati manbai. Markaziy
Osiyoning devoriy naqsh san’ati o’rganilish tarixi. Markaziy Osiyoning devoriy
naqsh san’atining Vatanimiz tarixini o’rganishdagi ahamiyati.
MarkaziyOsiyohududiSharqdunyosidaqadimgimadaniyatmaskanlaridanbirih
isoblanadi.
Bunimazkurzamindantopilganvatadqiqetilgantarixiymadaniyyodgorliklarserobligiv
aulartadqiqotinatijalariisbotlabturibdi.Xalqimiz o’tmish tarixi, boy madaniy merosi
borasida
qimmatli
manbalarni
tarixiy,
madaniy
yodgorliklartadqiqotidaqo’lgakiritilganarxeologikmanbalarberadi.
Bu
tarixiy,
madaniy yodgorliklarning tadqiqotlari natijalari esa ajdodlarimizning jaxon
xalqlari svilizasiyasiga qo’shgan munosib xissasini belgilashda muxim axamiyat
kasb etmoqda.
Respublikamiz mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng tarixiy, madaniy
yodgorliklarni yanada batafsilroq o’rganish imkoniyati bo’ldi.Xususan, muxtaram
Prezidentimiz Islom Karimov xalqimizning asl haqqoniy tarixini yaratish va shu
tarix bilan xalqimizni tanishtirish masalasiga alohida e’tibor berdi. Bu e’tibor
Prezidentimizning Respublikamiz taniqli tarixchi olimlari bilan bo’lgan o’z
uchrashuvida (1998 yil) bo’lib, xaqqoniy tarix yaratilishida manbalar ahamiyati
alohida ta’kidlangan edi. Prezidentimiz Islom Karimovning « Tarixiy xotirasiz
kelajak yo’q» nomli asari (1998) biz tarixchi olimlarga xaqiqiy dastur omul
bo’ldi.Shu nuqtaiy nazardan bizning «MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’ati»
fanimizning dolzarbligi belgilanadi.
Kursimiz
mazmuni
MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atiborasidayodgorliklartadqiqotidaqo’lgakiritilgan
san’atna’munalarinimanbasifatidaxalqlarimizo’tmishtarixi,
moddiyvama’naviymadaniyati,
madaniymerosinio’rganishdaahamiyatiniko’rsatishdaniborat.
Haqiqatdanhamxalqimizmadaniymerosinio’rganishdagimanbalartizimidadevoriysu
ratlar,
naqshlarninghamo’rnibeqiyos.
Sababibumanbalarajdodlarimizningintellektual,
ma’naviykechinmalari,
ijodiyfaoliyatlariningbevositamahsulihisoblanadi.
Devoriysuratlar,
naqshlarkelibchiqishio’ztarixiyshart-sharoitlarivatarixiyildizlarigaega.
MazkuryodgorliknamunalariMarkaziyOsiyo ibtidoiy davr jamoalari moddiy
madaniyati, shaxarsozlik madaniyati va davlatchilik tarixi, ilk o’rta asr,
o’rtaasrsan’atitarixinio’rganishdao’zigaxosbirlamchimanbahisoblanadi.
4
MarkaziyOsiyohududitarixiymadaniyyodgorliklaritadqiqotidadevoriynaqshs
an’atiborasidaqimmatlimanbalarqo’lgakiritilgan.
Xususan,
devoriysur’atlarnamunalariko’plabtopilgan.
Bulartarixiytaraqqiyotbosqichlariijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiytaraqqiyoti,
ma’naviymadaniyatiborasidamuhimma’lumotlarberadi.
Devoriysuratlarningpaydobo’lishitarixiyshart-
sharoitlarivatarixiyildizlarikishiliktarixitaraqqiyotiilkbosqichlarihisoblanganibtidoi
ydavrjamoalarimoddiymadaniyatigaboribtaqaladi.Buborada
O’zbekiston
arxeologiyasi fani qo’lga kiritgan yutuqlarhammuhim. Ayniqsa, Respublikamiz
mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng arxeologik tadqiqotlar ko’lami kengaydi.
Yodgorliklar tadqiqotida jahonning yetuk ilmiy markazlari bilan hamkorlik ishlari
yo’lga qo’yildi. Tadqiqotlarda eng zamonaviy tadqiqot metodikasi qo’llanildi.
Xususan,
Afrosiyob,
Ko’ktepa
yodgorliklarida
O’zbekiston-Fransiya
ekspedisiyasining tadqiqotlari natijalari jahonshumul ahamiyat kasb etdi.
Jumladan, Ko’ktepada « sak malikasi» qabrining o’rganilishi muhim bo’ldi,
Afrosiyobda amalga oshirilgan tadqiqotlarning natijalari esa Samarqand shahrining
2750 yillik tantanalarini o’tkazish imkonini berdi.
MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atifansifatidaekanligimasalasigakelganimiz
dakishiliktarixitarixiytaraqqiyotbosqichlarigategishlitarixiy-
madaniyyodgorliklartadqiqotidatopilganvao’rganilgandevoriysuratlarningo’shadav
rodamlarima’naviykechinmalari, ijtimoiytuzumi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy,
madaniytaraqqiyotiborasidabirlamchimanbaligimuhimahamiyatkasbetadi.
MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atifanipredmetitarixiymadaniyyodgorliklartadqiqo
tidaqo’lgakiritilgandevoriyrasmlar,
naqshlarmazmun,
mohiyoti,
ahamiyatibilanifodalanadi.
Fanningmaqsadidevoriynaqsh,
rasmlarningmanbasifatidaodamlarma’naviymadaniyatishakllanishivarivojidagiaha
miyativao’rniniko’rsatishdaniborat.
Fanningvazifasidevoriynaqshvarasmlarajdodlarimizningboymadaniymerosinio’rga
nishdao’zigaxosmanbaekanligigatayanganholda,
yoshavlodniVatanimizga,
xalqimiztarixi,
madaniymerosigahurmatruhidatarbiyalashdaahamiyatiniifodalashdaniborat.
Mavzu: Devoriynaqshlarshakllanishishart-sharoitlarivarivojlanishomillari
Reja
1.
Ibtidoiydavrjamoalarima’naviykechinmalari-devoriynaqshlar,
suratlarshakllanishitarixiyshart-sharoitlarivaomillariekanligi
2.
So’nggipaleolitvaongliinsonningpaydobo’lishi.
Petrogliflartarixiymanbasifatida
3.
Mezolit-neolitdavrlaritavsvirlarikompozisiyasi.
So’nggipaleolitvaongliinsonningpaydobo’lishi.
Insonvatabiat.
Ovchilik.
Kishilarongidamagiktasavvurlarningshakllanishi.
Ovjarayonitasvirlarlashkishilardiniydunyoqarashiin’ikosisifatida.
Naqshsan’atiinsoniyatoliytafakkuriningmahsulisifatida. So’nggipaleolitdavriqoya-
toshtasvirlari. Petrogliflar. Rang-bo’yoq. Mezolit-neolitdavriqoya-toshtasvirlari.
MezolitdavriZarautoyvaShaxtaqoyalaritasvirlari.
NeolitdavriSarmishsoy,
5
Saymolitosh,
Takalisoyvaboshqaqoya-toshtasvirlari.
Mezolit-
neolitdavrlaritavsvirlarikompozisiyasi.
Tasvirlarningg’oyaviy-
xo’jalikfaoliyatinio’rganishdagiahamiyati.
Neolitdavriishlabchiqaruvchixo’jalikshakllariningvujudgakelishi.
Sun’iyuy-
joyimoratlarbarpoetishningboshlanishi.
Pessejiktepayodgorligidao’rganilganimoratdevorlaritasvirlari.
Eneolitdavrimonumentalimoratlarningpaydobo’lishi.
Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivaishlabchi
qarishsamaradorliginingo’sishibadiiymadaniyatrivojlanishidagimuhimomillaridanb
irisifatida.
MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit-
bronzadavrlaridayirikmarkazlarningvujudgakelishi.
Mahobatliuy-joy,
diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishningkuchayishi.
Oltindepa,
Yassidepa,
Qoradepa
(JanubiyTurkmaniston),
Sarazm
(YuqoriZarafshon)
yodgorliklarivaulardagiimoratlaridevoriynaqshlari.
Plyastrlar.
Devoriynaqshlarningbadiiykompozisiyasi.
Ibtidoiydavrjamoalarima’naviykechinmalari-devoriynaqshlar,
suratlarshakllanishitarixiyshart-sharoitlarivaomillariekanligi.
Ma’lumki,
arxeologiya fani insoniyat tarixini quyidagi davrlarga bo’lib urganadi; tosh, mis-
tosh, bronza( jez) va temir asrlari. Bu bo’linishlar asosida ishlab-chiqarish
vositalarning rivojiga nisbatan malum bir obyektiv tarixiy omillar, shart-sharoitlar,
texnologik yutuqlar, o’ziga xoslilik xususiyatlar, sosial jarayonlar yotadi.
Jumladan, tosh asri bosqichlari xar birida ham muhim sosial o’zgarishlar ro’y
berganki, ular shu bosqichlarning o’ziga xoslilik xususiyatlarini ifodalaydilar.
Masalan ; Ibtidoiy diniy e’tiqodlar-o’rta paleolitda; ibtidoiy galadan urug`chilik
jamoasiga o’tish jarayoni – so’nggi paleolitda ro’y bergan. Demak, har bir
bosqichda o’ziga xos muhim sosial voqyeiliklar ro’y bergan. Albatta, bu
jarayonlarning barchasi ibtidoiy odamzodning biologik jihatdan rivojlanishida,
uning jamiyatida ro’y bergan tub sosial o’zgarishlarga omil bo’lgan.
Xususan,
so’nggipaleolitdavrigakelibhozirgizamonqiyofasidagiodamzodshakllangan ( «Aql,
idrokliodam»).
Endiodamzodo’ziyashabturganatrof-
muhitgaongliravishdamunosabatqilaboshlagan.
Mehnatjarayonidabilimko’nikmalarishakllanaborgan.
Turar-
joylarquraboshlashganlar.
Tabiatningstixiyalikuchlarinitushunishgaharakatqilishgan. Mehnatjarayonidaixtiro,
kashfiyotlarqilaboshlaganlar. Jumladan, ibtidoiyodamlaro’zkunlikturmushtarzida,
mehnatjarayonidaolganta’surotlarinio’zlariyashayotgang’orlardevorlarigatushirishg
aharakatqilgan.
Shuboisso’nggipaleolitdavridane’tiboranpetrogliflarshakllanaboshlaganki,
ularodamlarma’naviykechinmalarinio’zidaaksettirgan.
Qoyatoshsur’atlaritasvirlanishiishlarimezolit,
neolitdavrijamoalarihayotidahamdavometgan.
O’zbekistonneolitjamoalarima’naviymadaniyatiborasidaqimmatlima’lumotlarbe
ruvchiqoyatoshrasmlariyodgorliklarihamjudako’plabtopilgan.
Keyingiyillardabuboradaqiziqarlitadqiqotishlariamalgaoshirilib,
yangidan-
6
yangiyodgorliklarkashfetilmoqda.Buturdagiyodgorliklarningaksariyatijezdavrijamo
alarivaundanso’nggitaraqqiyotbosqichlaridayashaganjamoalar,
xususan,
saklardavrigataalluqlibo’libchiqmoqda.
Ularorasida,
kamroqbo’lsa-da,
neolitvaqismanmezolitjamoalarigategishlibo’lganyodgorliklarmavjud.
ShularichidanafaqatO’zbekiston,
balkiO’rtaOsiyomiqyosidailmiyjihatdanahamiyatlisiZarautsoydarasidantopilganqo
yatoshsuratlarihisoblanadi.
Zarautsoyyodgorligimamlakatimizningjanubiytomonidajoylashganyodgorlikbo’lib,
qoyatoshdagitasvirlarmezolit,
neolitdavrlarvaundankeyingitarixiytaraqqiyotbosqichlarigategishli.
Daraningikkiyontomonianashundayrasmgato’la.
Ibtidoiyodamlar,
odatda,
suratlarchizishuchunkeng,
tekissathliqoyatoshlarnitanlashgan.
Tasvirlarasosanovjarayonibilanbog’liqholdachizilgan.
Suratlardaodamlarningitlaryordamidabuqa,
jayron,
to’ng’iz,
taka,
olqarkabijonivarlarniovqilishiifodaetilgan. Tasvirlardanovchilarningkamon, nayza,
bolta, extimolbumerangkabiovqurollaribo’lganliginibilibolishimizmumkin.
Nafaqathayvonlar,
balkiodamlarrasmlarihamko’plabuchraydi.
Hattoki,
jarohatlangan odamlar tasvirlari bor. Ulardan odamlar to’dasi ov o’ljasi uchun
o’zaro qurolli to’qnashuvlar qilishganliklari haqida fikr yuritish mumkin.
Zarautsoy qoyatosh suratlari tarkibida yanada qiziqarli bo’lgan tasvirlar - niqob
kiygan odamlarning rasmlari mavjud. Niqoblar keng konussimon yopqichlar va
tuyaqush ko’rinishiga ega bo’lgan. Hayvonlar va qushlar ko’rinishidagi niqoblar
kiyib olgan odamlar tasvirlari bo’lgan qoyatosh suratlari O’rta Osiyoning boshqa
hududlaridan, xususan, Tojikistondagi Shaxta g’ori va Qizilqum ichki hududlarida
joylashgan Qirbukan daralarida topilgan.
Zarautsoy va Shaxta yodgorliklaridagi qoyatosh suratlari tabiiy bo’yoqlar
yordamida tasvirlangan bo’lib, nodir san’at yodgorliklari hisoblanadi. Qolgan
yodgorliklar tasvirlari esa qoyatosh sathiga maxsus moslama qurollari yordamida
o’yish yoki tirnash usulida bajarilgan. O’zbekiston miqyosida yana neolit
jamoalariga tegishli bo’lgan petrogliflar Nurota tog’ tizmasidagi Sarmishsoy,
Chotqol tog’ tizmasidagi Xo’jaksit, Bukantovdagi Orqar darasidan topilgan. Bu
petrogliflar va qoyatosh suratlari qaysi mintaqada joylashgan bo’lmasin, ularning
manzarasida umumiylik, o’xshashlik xususiyatlari ko’p. Bu turdagi san’at
yodgorliklarining qadimiyrog’ida hayvon tasvirlari, taraqqiyotning keyingi
bosqichlariga oid bo’lgan tasvirlarda esa odamsimon ko’rinishdagi rasmlar ko’proq
ifodalangan. Yovvoyi hayvonlardan – buqa, kiyik, qulon, jayron, to’ng’iz, arxar,
tulki; yirtqich hayvonlardan – yo’lbars, bo’ri, arslon, sirtlonkabilar ko’plab
tasvirlangan. Shuningdek, ilon, qushlarning ham rasmlari bor.
Ma’lumki, qoyatosh suratlari tadqiqida e’tibor, avvalo, o’rinda haqiqiy hayotni
tasvirlovchi manzaralarni o’rganishga qaratiladi. Shu ma’noda, neolit davridagi ov
jarayoni bilan bog’liq bo’lgan manzaralar tadqiq etish qiziqarli natijalar berdi.
Shuningdek, mezolit, neolit davri tasviriy san’atiga xos bo’lgan umumiylikdan
tashqari, qoyatosh suratlari bir-birlaridan manzaraning naqadar tabiiyligi, yuksak
badiiy mahorat bilan bajarilganligi jihatidan ham farq qiladi. Hayotiy jarayonni
oddiy elementlarigacha ko’rsatishiga intilish kuchli bo’lganligidan petrogliflarning
7
qadimgi aholi turmush tarzi, xo’jalik yumushlarini o’rganishda g’oyat ahamiyatli
manba bo’lib hisoblanadi. Qoyatosh suratlari nafaqat haqiqiy, real vaziyatni aks
ettirib qolmasdan, balki ularda ibtidoiy odamzodning real, fantastik, diniy xayoli,
o’yi, tasavvuri bir-biri bilan uyg’unlashib ketgan holda tasvirlangan. Shuning
uchun ham qoyatosh suratlari o’z davrining noyob san’at yodgorligidir. Ayrim
tadqiqotchilar yirik qoyatosh suratlari jamoa a’zolari uchun dastavval muqaddas
sajdagoh, turli diniy marosimlarni o’tkazadigan, sig’inadigan joy bo’lganligi uchun
olisroq, chet, lekin odam borishiga qulay bo’lgan joylar tanlangan deb
hisoblashadi.
Ba’zi manzaralarda jamoaning himoyachisi, ofatlardan saqlovchisi – totemi
sharafiga (totem – biron-bir hayvon sig’inish timsolida) bajariladigan afsungarlik
xatti-harakati tasvirlari uchrab turadi. Jumladan, hosildorlik va quyoshga sajda
qilish tasvirlari nisbatan ko’proq tarqalganligini ko’ramiz. Odam va hayvon
ko’rinishidagi tasvirlarni shu darajada uyg’unlashtirganki, ulardan unumlilik,
foydalilik, hosildorlik hissini sezamiz. Quyoshga sig’inishni bildiruvchi tasvirlar,
odatda doira, krest, doira ichidagi krest kabi belgilarda keltirilgan. Ikkala
sig’inishning kelib chiqish ildizi bir-biri bilan bog’liq, ikkalasi ham hosildorlik,
tabiatning tiklanishi kabi g’oyalarni o’zlarida aks ettirgan.
Etnografik manbalar yoki mumtoz tarzdagi obrazlar orqali bizga ma’lum
bo’lgan ko’plab mifologik lavhalar, mutaxassislarning fikricha, o’z mazmun -
mohiyati, ildizi bilan ibtidoiy davr qoyatosh suratlari lavhalariga borib taqaladi.
Qoyatosh suratlarining bir joyga turkum holatda jamlanishidan ibtidoiy
odamzod uchun muqaddas, sajdagoh joy bo’lganligi to’g’risida fikr yuritish
mumkin. Bunday joylar tabiatan manzarali joylar bo’lib, ular yaqinida albatta
ichimlik suvi manbai mavjud bo’lgan. Bejizga bunday qoyatosh sur’atlarining
ko’pchiligi tik, qoyatoshli daralarga ega bo’lgan joylardan topilmagan.
Tadqiqotlardan shu narsa aniq bo’ldiki, sajdagohlar ming yillar davomida
an’analarga tayangan holda aholi tomonidan foydalanib kelingan. Tasvirlardagi
lavhalarning asrlar davomida ba’zan biroz o’zgartirilgan holda, qayta ishlanib
avloddan-avlodga o’tib kelganligi ham sezilib turibdi.
Neolit jamoalariga tegishli bo’lgan qoyatosh suratlari nafaqat aholi turmush
tarzi, xo’jalik mashg’ulotlari, diniy e’tiqodlari, balki ijtimoiy tuzilmalari borasida
ham qimmatli manba bo’lib hisoblanadi.
Vatanimizhududiqadimgimadaniyatmarkazlaridanbirihisoblanadi.
Bunimamlakatimizhududidantopilganarxeologikyodgorliklarniserobligihamisbotla
bturibdi.
Bumadaniyyodgorliklarko’hnasivilizasiyamizjonliguvohlaribo’lib,
o’zmazmuni,
mohiyatibilanxalqimizo’tmishmadaniyativaboymadaniymerosinio’rganishdao’ziga
xostarixiymanbahisoblanadi.
AnashundayyodgorliklardanbiriNurotatog’tizmasijanubiyyonbag’ridajoylashganQ
oraqiyasoyqoyatoshrasmlaridir.
BujoyIshtixontumanigaqarashlibo’lib,
TusinsoysuvomboriningjanubiyqismdagiQoraqiyasoyqishlog’iatrofigajoylashgan.
Qoraqiyasoydaolibborilganilmiytadqiqotizlanishlarshunikursatdikibuyerdarasmlarj
udako’pchiliknitashkiletadivaularbirbirlaridanishlanishtexnikasivauslubi,
mazmuni,
katta-kichikligivasaqlanishdarajasibilanfarqqiladi.
8
Qoyatoshrasmlariorasidagibufarqlartasodifiybo’lmasdanbalki,
ularningturlidavrlardaishlanganligidandalolatberadi.
Buyodgorlikqoyatoshrasmlarinidavrlashtirishdabirqanchaomillarnihisobgaol
ishzarur.
Ulardanbirirasmlarsirtiniquyoshnurivaboshqatabiiyhodisalarta’siridaqorayishinio’r
ganishuslubihisoblanadi.
Ma’lumki,
tog’toshlarisirtitemirvamarganeskimyoviybirikmalarita’siridajudanozikpardabilanq
oplanadivaochqo’ng’ir,
jigarranghamdaqoramtirtovlanadi.
Bundantashqariularshamol,
qorvayomg’ir,
issiqvasovuqta’siridao’zgaradi.
Shuninguchuntoshsathidagiba’zitasvirlarnidarholpayqab,
ajratibolishbirmunchamushkuldir.
Demak,
judaqorayibketganrasmlarqadimgihisoblanadi.
Bundaytabiiyqoplamalarnio’rganish,
rasmlarniqiyosiyo’rganishdamuhimahamiyatgaegadir.
Ayniqsa,
birxilsharoitdaturgantoshlarsirtigaikkirasmsolinganbo’lsayu,
ularbirme’yordapardabilanqoplanmaganbo’lsabutasvirlarniturlidavrlardaishlangan,
debaytishmumkin.
Lekinularbirbiridannechayiloldinyokikeyinishlanganliginianiqaytibbo’lmaydi.
Qoyatoshrasmlarinidavrlashtirishdagimuhimomillardanbiritasvirlarningishla
nishuslubivatexnikasinio’rganishbilanbog’liqdir.
San’attarixidanma’lumkiqadimgiodamlartabiatdagibarchanarsanio’zholicha,
ya’niqandayko’rishsashuholdachizibqoldirishgaharakatqilishgan.
Davrlaro’tishibilanbuaniqlikholatisoddalashibboradi.
Demak,
turlidavrlardachizilganrasmlarningishlanishuslublarihamo’zgaribborgan.
BundayholatniQoraqiyasoyqoyatoshrasmlariningchizilishtexnikasivauslublariustid
aolibborilgankuzatishlarimizhamtasdiqladi.
Birrasmustidanikkinchirasmningishlanishihamrasmlarningturlidavrlardaishlanganli
gidandalolatberadi.
Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlarito’rttatarixiydavrga,
ya’nijez,
sakskif,
ilkvakeyingio’rtaasrlargata’luqlibo’libchiqdi.
Birinchiikkidavrrasmlariuribcho’kichlabishlanganbo’lib,
sharpako’rinishidagikonturhamdanafisnaqshliuslubidachizilgandir.
Ilkvao’rtaasrdavriqoyatoshrasmlariningko’pchiligikesish,
tirnashuslubidatasvirlangan.
Budavrrasmlariorasidaoddiysxematikuslubikengqo’llanilgan.
Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlariustidaolibborilganilmiytadqiqotishlarinatijalari
shuniko’rsatadiki,
ularorasidaer.
avv.
1
mingyillikgachabo’lgandavrdaishlanganqadimiyrasmlarko’pchiliknitashkiletadi.
Burasmlarorasidaodam,
ibtidoiybuqa,
kiyik,
qulon,
jayron,
tog’echkisi,
mushuksimonlaroilasigamansubyirtqichlar
(qoplon,
leopard,
gepard),
it,
bo’rivaboshqashukabihayvonlarko’pchiliknitashkiletadi.
Undantashqarigeometrikrombshaklidagibelgilar,
soddavamurakkabyoytasvirlarimavjuddir.
Budavrgamansubbo’lganrasmlarningsirtiquyoshnuri,
shamol,
yog’ingarchilikvaxilmaxiltabiathodisalarinatijasidatoshningtabiiysirtikabiqorayib,
9
kuyibuniqibketgan,
nuragan,
yemirilibdarzketganvabirmunchasilliqlashgan.
Shuninguchuntoshsathidagitasvirlarnidarholpayqab,
ajratibolishmushkul.
Qoyatoshrasmlaridagibukabitabiiyo’zgarishlartasvirningqadimiyligidandalolatbera
di.
[
0
………
15
]
Bronzadavritasvirlariningo’zigaxosxususiyatlaridan
yanabirinaqshdor-bezakliuslubbo’lib,
bukeyingidavrtasvirlariishlanishuslublaridakuzatilmaydi.
Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlariningqadimiyqatlamio’ziningmazmunijihatidanj
udaboyligibilanhamajralibturadi.
Qoyatoshlardaibtidoiydavrningiqtisodiyhayotibilanbog’liqba’zihodisalar,
jonlimanzaralarko’plabuchraydi.
Bularorasidaalohida-
alohidatasvirlanganmushuksimonlaroilasigamansubyirtqichlar,
odamlarhamda,
ibtidoiybuqa,
tog’echkisi,
yirtqichhayvonlarningovqilinishsahnalariifodaetilganmanzaralarayniqsadiqqatgasa
zovordir
(1-rasm).
Yuqoridaaytilganidek,
ibtidoiybuqa,
bizon,
gepard,
leopardlarningrasmlarivaularniovqilishifodaetilganmanzaratasvirlarifaqatginaQora
10
qiyasoydaemasbalkirespublikamizningBukantog’,
Sarmishsoy,
Yomboshsoy,
Suratlisoyvayanaboshqaqoyatoshyodgorliklardahamuchraydi.
Mutaxassislarningfikricha,
mazkurjoylardagiqoyatoshrasmlariningaksariyatimil.avv.
7-4
va
3-2
mingyilliklardaishlangan.
Qoraqiyasoydanvayuqoridanomlarizikretilganjoylardantopilganibtidoiybuqa,
bizon,
gepard,
leopard,
tog’echkisivaularniovqilishsahnalaritasvirlanganrasmlarchizilishuslublarijihatidanb
ir-birigayaqinayrimlariesaaynano’xshashdir.
Rasmlarorasidagibuo’xshashliktasodifiyhodisabo’lmay,
ularningbirdavrdaishlanganligidandalolat
Xususan,
JanubiyTurkmanistonvaYaqinSharqningilkdehqonchilikbilanshug’ullanganqadimg
iqabilalariqoldirganranglisopolidishlarningichkivatashqidevorlariqoplon,
bars,
gepard,
leopardkabihayvontasvirlaribilanbezatilgan.
Tanasitangasimonxollarbilanbezatilganbars,
qoplonlarningrasmlariQoratepaningranglisopolidishlaridahammavjuddir.
ShungayaqinuslubdagiyirtqichhayvonrasmlariQoraqiyasoyqoyalaridanbiriga
mahoratbilanishlangan.
UslubjihatidanQoraqiyasoydagibuyirtqichhayvonlartasvirigao’xshashrasmlarmil.av
v. lV-lll mingyilliklargaoidbo’lganOldOsiyodagiZagros, Sialk lll, Suziana 1
vaTali-
BakunAdantopilgansopolidishlarningichkivatashqidevorlaritasvirlariorasidahamuc
hraydi.
[
0
............
20
]
2-rasm. Gepard.
Qoraqiyasoybronzadavrigaoidqoyatoshrasmlariorasidako’plabrombshaklidag
ibelgilarhamuchraydi.
Burombshaklidagibelgilarniboshqarasmlarbilanbirgalikdayokivayakkaholdachizilg
aninikuzatishmumkin.
Rombshaklidagibelgilarnafisnaqshli,
soya-
konturuslublaridaurib,
cho’kichlabchizilgan.
Ularningustijudaqorayibketganvamoxlishayniklarbilanqoplabolingan.
Xuddishungao’xshashuslubdachizilganrombshaklidagitasvirlarbuyerdanunchauzoq
bulmaganYonboshsoyqoyatoshyodgorligirasmlariorasidahamjudako’plabuchraydi.
Butasvirlarmil.
avv.
2
mingyillikva
1
mingyillikboshlarigaoidbo’lishimumkinligiaytibo’tilgan.
11
Shunialohidata’kidlashkerakki,
Qoraqiyasoyqoyatoshyodgorligidagiba’zibiruribcho’kichlabishlanganrombshaklida
gibelgilarningustidantabiiybo’yoq,
ya’niqiziloxrabilanchizibchiqilgan.
BundayuslubdachizilgantasvirlarVatanimizhududidagiboshqayodgorliklardauchra
masligibilanxarakterlidir.
O’rta Osiyo miqyosida neolit davri taxminan mil.avv 6-4 ming yilliklarni o’z
ichiga oladi. Neolit geologik davrlashtirish bo’yicha golosen davriga to’g`ri keladi.
Bu esa o’simlik va xayvonat dunyosi, hamda iqlim sharoiti xozirgi zamonga
yaqinligi bilan xarakterlanadi. Bu davrga kelib, mezolit davriga qaraganda
odamzod jamoalari tomonidan yangi, tabiatan maqul xududlarni o’zlashtirish
jarayoni tezlashib, ular nisbatan kengroq mintaqalarda yashay boshladilar.
Shuninguchun bu davrga kelib, O’rta Osiyoning barcha insoniyat yashashi uchun
qulay ekologik sharoiti bo’lgan xududlari ibtidoiy odamzod tomonidan
o’zlashtirilib bo’lingan. Endi, odamzod turli tabiiy iqlimiy sharoitlarga, muhitlarga
tushib qola boshladiki, bu xususiyatlar ular moddiy – madaniyatida, xo’jalik
asoslarida yorqin ifodasini topdi. To’g`ri, ilk neolit davrida mezolit davri
madaniyat izlari kuchli saqlangan. Neolit davriga kelib, toshga ishlov berish
texnikasida ancha ilg`or yutuqlar qo’lga kiritiladi. Jumladan, toshni silliqlash,
parmalab teshish uslublari ixtiro qilindi. Mikrolit qurollar takomillashdi. Suyak,
yog`ochlarga ishlov berish texnikasi o’z rivojining cho’qqisiga chiqdi. Sopol
idishlarning, to’qimachilikning paydo bo’lishi va kishilar kundalik turmushida
ishlatilishi bu davr moddiy madaniyatining eng muxim yutug`i hisoblanadi. Neolit
davrida urug` jamoalari gullab yashnagan, urug` a’zolarining jamoa mexnati kunlik
turmush tarzining asosiy mezoni bo’lib, ona urug`da hukmron edi. Ishlab-
chiqarish vositalarining ijtimoy mulkliligi ishlab- chiqarish munosabatlarining
asosini tashkil etgan
.
JanubiyTurkmanistonhududiKopettog’yonbag’ridatadqiqetilganJoyitunjamo
alariilkdehqonchilikmadaniyatiningyaratuvchilaribo’lishgan
(mil.avv.
VII
mingyillikoxiri
–
VI
mingyilliklarboshlari
–
IV
mingyillik).
Tadqiqotlardae’tirofetilishicha,
bumintaqaYaqinSharqdehqonchilikmadaniyatitarqalganhududningshimoli-
sharqdagiengchekkaqismibo’lgan.
Joyitunmadaniyatio’tganasrning
50-
yillaridanboshlabB.A.Kuftin,
A.A.Marushenko,
V.M.Masson,
O.K.Berdiyevkabiarxeologlartomonidano’rganildi.
Ayniqsa,
V.M.Massono’ztadqiqotlaridajoyitunliklarmadaniyatiniatroflichatadqiqetib,
ularturmushidabirxonali, birxilo’lchamliuy-joylarqurilganliginianiqladi. Joyitun,
Pessejiktepayodgorligidao’rganilganimoratdevorlaridatasvirlaro’rganilgan.
Keyingitarixiytaraqqiyoteneolitdavridamonumentalimoratlarpaydobo’ldi.
Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivaishlabchi
qarishsamaradorliginingo’sishijamoalarturmushidabadiiymadaniyatrivojlanishiuch
unmuhimomillaridanbiribo’lgan.
MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit-
bronzadavrlaridayirikmadaniymarkazlarvujudgakelishi.
Mahobatliuy-joy,
diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishishlarikengyo’lgaqo’yilgan.
Xususan,
Oltindepa,
Yassidepa,
Qoradepa
(JanubiyTurkmaniston),
Sarazm
(YuqoriZarafshon)
12
yodgorliklariarxitekturaviykomplekslaribadiiysan’atnio’rganishdamuhimahamiyat
kasbetadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |