O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti



Download 0,89 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/5
Sana11.04.2020
Hajmi0,89 Mb.
#43867
  1   2   3   4   5
Bog'liq
markaziy osiyo devoriy naqsh sanati (1)


 



O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 



OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

 

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI 

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI 

 

 

 

 

 

 

 

 



 

 

 



«Markaziy Osiyo devoriy naqsh san’ati»FANIDAN 

MA’RUZA MATNI 

 

 



 

 

 



 

Bilimsohasi: 

 

100000 – Gumanitarsoha 

 

 

Ta’limsohasi: 

 

120000 – Gumanitarfanlar 

 

 

 

Ta’limyo’nalishi:  

5120300-Arxeologiya, Tarix 

 

 

 

 

Maruza  matni  kafedraning  2013-yil  28-avgustdagi  majlisi  qarori  bilan 

tasdiqlangan.(1-son bayonnoma.) 

 

Kafedra mudiri:                                         dots.Djuraqulova.D.M 

 

Maruza    matni    fakultet  uslubiy  kengashining  2013-yil    28-avgustdagi  majlisi 

qarori bilan tasdiqlangan. (1-son bayonnoma.) 

 

Tarixfakulteti 

O’quv-uslubiy kengashi raisi:  

 

 

t.f.n. B.G’oyibov 

 

Maruza  matni  tarix  fakulteti  ilmiy  kengashida  2013-yil  29  avgustda  muhokama 

qilinib, tasdiqlangan. (1- son bayonnoma) 

 

Ilmiy kengash raisi: 

 

 

 

 

prof. Sh.S.G’afforov 

 

 



 

 

Samarqand 2013 

Ro’yxatgaolindi: 

 

№_______________ 



 

2013y. «___» _______

 

 

2013 й. «___» _______ 

«TASDIQLAYMAN» 

O’quvishlariprorektori 

prof. N.B.Eshqobilov 

____________________ 

«___»_________2013 yil 



 

 

Fanning ma’ruza matni na’munaviy o’quv dasturi va ishchi o’quv dasturiga 



muvofiq ishlab chiqildi. 

 

Tuzuvchi: 

SamDU, « Arxeologiya » kafedrasi dots.Xolmatov N.O’  



Taqrizchilar: 

O’zFA Arxeologiya instituti etakchi ilmiy xodimi- t.f.n. Mirzaaxmedov J.K 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



Kirish. MarkaziyOsiyoningdevoriynaqshsan’atifanipredmeti, 



maqsadvavazifalari. 

 

 



 

 

Markaziy  Osiyo  devoriy  naqsh  san’ati  fan  sifatida.  Markaziy  Osiyoning 



devoriy naqsh san’ati fani predmeti, maqsad va vazifalari. Markaziy Osiyo devoriy 

naqsh  san’ati  fanining  san’atshunoslik  fanlari  sohasida  tutgan  o’rni.  Markaziy 

Osiyo naqsh san’ati va arxeologiya. Arxeologiya fanining aloqadorligi. Markaziy 

Osiyoning  devoriy  naqsh  san’ati  fani  obyekti.    Naqsh  san’ati  manbai.  Markaziy 

Osiyoning  devoriy  naqsh  san’ati  o’rganilish  tarixi.  Markaziy  Osiyoning  devoriy 

naqsh san’atining Vatanimiz tarixini o’rganishdagi ahamiyati. 

 

MarkaziyOsiyohududiSharqdunyosidaqadimgimadaniyatmaskanlaridanbirih



isoblanadi. 

Bunimazkurzamindantopilganvatadqiqetilgantarixiymadaniyyodgorliklarserobligiv

aulartadqiqotinatijalariisbotlabturibdi.Xalqimiz o’tmish tarixi, boy madaniy merosi 

borasida 

qimmatli 

manbalarni 

 

tarixiy, 



madaniy 

yodgorliklartadqiqotidaqo’lgakiritilganarxeologikmanbalarberadi. 

Bu 

tarixiy, 



madaniy  yodgorliklarning  tadqiqotlari  natijalari  esa  ajdodlarimizning  jaxon 

xalqlari  svilizasiyasiga  qo’shgan  munosib  xissasini  belgilashda  muxim  axamiyat 

kasb etmoqda. 

 

Respublikamiz  mustaqillikni  qo’lga  kiritgandan  so’ng  tarixiy,  madaniy 



yodgorliklarni yanada batafsilroq o’rganish imkoniyati bo’ldi.Xususan, muxtaram 

Prezidentimiz  Islom  Karimov  xalqimizning  asl  haqqoniy  tarixini  yaratish  va  shu 

tarix  bilan  xalqimizni  tanishtirish  masalasiga  alohida  e’tibor  berdi.  Bu  e’tibor 

Prezidentimizning  Respublikamiz  taniqli  tarixchi  olimlari  bilan  bo’lgan  o’z 

uchrashuvida  (1998  yil)  bo’lib,  xaqqoniy  tarix  yaratilishida  manbalar  ahamiyati 

alohida  ta’kidlangan  edi.  Prezidentimiz  Islom  Karimovning  «  Tarixiy  xotirasiz 

kelajak  yo’q»  nomli  asari  (1998)  biz  tarixchi  olimlarga  xaqiqiy  dastur  omul 

bo’ldi.Shu  nuqtaiy  nazardan  bizning  «MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’ati» 

fanimizning dolzarbligi belgilanadi.  

 

Kursimiz 



mazmuni 

MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atiborasidayodgorliklartadqiqotidaqo’lgakiritilgan

san’atna’munalarinimanbasifatidaxalqlarimizo’tmishtarixi, 

moddiyvama’naviymadaniyati, 

madaniymerosinio’rganishdaahamiyatiniko’rsatishdaniborat. 

Haqiqatdanhamxalqimizmadaniymerosinio’rganishdagimanbalartizimidadevoriysu

ratlar, 

naqshlarninghamo’rnibeqiyos. 

Sababibumanbalarajdodlarimizningintellektual, 

ma’naviykechinmalari, 

ijodiyfaoliyatlariningbevositamahsulihisoblanadi. 

Devoriysuratlar, 

naqshlarkelibchiqishio’ztarixiyshart-sharoitlarivatarixiyildizlarigaega. 

MazkuryodgorliknamunalariMarkaziyOsiyo  ibtidoiy  davr  jamoalari  moddiy 

madaniyati,  shaxarsozlik  madaniyati  va  davlatchilik  tarixi,  ilk  o’rta  asr, 

o’rtaasrsan’atitarixinio’rganishdao’zigaxosbirlamchimanbahisoblanadi. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



MarkaziyOsiyohududitarixiymadaniyyodgorliklaritadqiqotidadevoriynaqshs

an’atiborasidaqimmatlimanbalarqo’lgakiritilgan. 

Xususan, 

devoriysur’atlarnamunalariko’plabtopilgan. 

Bulartarixiytaraqqiyotbosqichlariijtimoiy-iqtisodiy, 

siyosiytaraqqiyoti, 

ma’naviymadaniyatiborasidamuhimma’lumotlarberadi. 

Devoriysuratlarningpaydobo’lishitarixiyshart-

sharoitlarivatarixiyildizlarikishiliktarixitaraqqiyotiilkbosqichlarihisoblanganibtidoi

ydavrjamoalarimoddiymadaniyatigaboribtaqaladi.Buborada 

O’zbekiston 

arxeologiyasi  fani  qo’lga  kiritgan  yutuqlarhammuhim.  Ayniqsa,  Respublikamiz 

mustaqillikni  qo’lga  kiritgandan  so’ng  arxeologik  tadqiqotlar  ko’lami  kengaydi. 

Yodgorliklar tadqiqotida jahonning yetuk ilmiy markazlari bilan hamkorlik ishlari 

yo’lga  qo’yildi.  Tadqiqotlarda  eng  zamonaviy  tadqiqot  metodikasi  qo’llanildi. 

Xususan, 

Afrosiyob, 

Ko’ktepa 

yodgorliklarida 

O’zbekiston-Fransiya 

ekspedisiyasining  tadqiqotlari  natijalari  jahonshumul  ahamiyat  kasb  etdi. 

Jumladan,  Ko’ktepada  «  sak  malikasi»  qabrining  o’rganilishi  muhim  bo’ldi, 

Afrosiyobda amalga oshirilgan tadqiqotlarning natijalari esa Samarqand shahrining 

2750 yillik tantanalarini o’tkazish imkonini berdi.  

 

MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atifansifatidaekanligimasalasigakelganimiz



dakishiliktarixitarixiytaraqqiyotbosqichlarigategishlitarixiy-

madaniyyodgorliklartadqiqotidatopilganvao’rganilgandevoriysuratlarningo’shadav

rodamlarima’naviykechinmalari,  ijtimoiytuzumi,  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy, 

madaniytaraqqiyotiborasidabirlamchimanbaligimuhimahamiyatkasbetadi. 

MarkaziyOsiyodevoriynaqshsan’atifanipredmetitarixiymadaniyyodgorliklartadqiqo

tidaqo’lgakiritilgandevoriyrasmlar, 

naqshlarmazmun, 

mohiyoti, 

ahamiyatibilanifodalanadi. 

Fanningmaqsadidevoriynaqsh, 

rasmlarningmanbasifatidaodamlarma’naviymadaniyatishakllanishivarivojidagiaha

miyativao’rniniko’rsatishdaniborat. 

Fanningvazifasidevoriynaqshvarasmlarajdodlarimizningboymadaniymerosinio’rga

nishdao’zigaxosmanbaekanligigatayanganholda, 

yoshavlodniVatanimizga, 

xalqimiztarixi, 

madaniymerosigahurmatruhidatarbiyalashdaahamiyatiniifodalashdaniborat. 

Mavzu: Devoriynaqshlarshakllanishishart-sharoitlarivarivojlanishomillari 

Reja 

1. 

Ibtidoiydavrjamoalarima’naviykechinmalari-devoriynaqshlar, 

suratlarshakllanishitarixiyshart-sharoitlarivaomillariekanligi 

2. 

So’nggipaleolitvaongliinsonningpaydobo’lishi. 

Petrogliflartarixiymanbasifatida 

3. 

Mezolit-neolitdavrlaritavsvirlarikompozisiyasi. 

 

 



 

So’nggipaleolitvaongliinsonningpaydobo’lishi. 

Insonvatabiat. 

Ovchilik. 

Kishilarongidamagiktasavvurlarningshakllanishi. 

Ovjarayonitasvirlarlashkishilardiniydunyoqarashiin’ikosisifatida. 

Naqshsan’atiinsoniyatoliytafakkuriningmahsulisifatida.  So’nggipaleolitdavriqoya-

toshtasvirlari.  Petrogliflar.  Rang-bo’yoq.  Mezolit-neolitdavriqoya-toshtasvirlari. 

MezolitdavriZarautoyvaShaxtaqoyalaritasvirlari. 

NeolitdavriSarmishsoy, 



 

Saymolitosh, 



Takalisoyvaboshqaqoya-toshtasvirlari. 

Mezolit-


neolitdavrlaritavsvirlarikompozisiyasi. 

Tasvirlarningg’oyaviy-

xo’jalikfaoliyatinio’rganishdagiahamiyati. 

Neolitdavriishlabchiqaruvchixo’jalikshakllariningvujudgakelishi. 

Sun’iyuy-

joyimoratlarbarpoetishningboshlanishi. 

Pessejiktepayodgorligidao’rganilganimoratdevorlaritasvirlari. 

Eneolitdavrimonumentalimoratlarningpaydobo’lishi. 

Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivaishlabchi

qarishsamaradorliginingo’sishibadiiymadaniyatrivojlanishidagimuhimomillaridanb

irisifatida. 

MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit-

bronzadavrlaridayirikmarkazlarningvujudgakelishi. 

Mahobatliuy-joy, 

diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishningkuchayishi. 

 

Oltindepa, 



Yassidepa, 

Qoradepa 

(JanubiyTurkmaniston), 

Sarazm 


(YuqoriZarafshon) 

yodgorliklarivaulardagiimoratlaridevoriynaqshlari. 

Plyastrlar. 

Devoriynaqshlarningbadiiykompozisiyasi.   

 

 

 



Ibtidoiydavrjamoalarima’naviykechinmalari-devoriynaqshlar, 

suratlarshakllanishitarixiyshart-sharoitlarivaomillariekanligi. 

Ma’lumki, 

arxeologiya  fani  insoniyat  tarixini  quyidagi  davrlarga  bo’lib  urganadi;  tosh,  mis-

tosh,  bronza(  jez)  va  temir  asrlari.  Bu  bo’linishlar  asosida  ishlab-chiqarish  

vositalarning rivojiga nisbatan malum bir obyektiv tarixiy omillar, shart-sharoitlar, 

texnologik  yutuqlar,  o’ziga  xoslilik  xususiyatlar,  sosial  jarayonlar  yotadi. 

Jumladan,  tosh  asri  bosqichlari  xar  birida  ham  muhim  sosial  o’zgarishlar  ro’y 

berganki,  ular  shu  bosqichlarning  o’ziga  xoslilik  xususiyatlarini  ifodalaydilar. 

Masalan  ;  Ibtidoiy  diniy  e’tiqodlar-o’rta  paleolitda;  ibtidoiy  galadan  urug`chilik 

jamoasiga  o’tish  jarayoni  –  so’nggi  paleolitda  ro’y  bergan.  Demak,  har  bir 

bosqichda  o’ziga  xos  muhim  sosial  voqyeiliklar  ro’y  bergan.  Albatta,  bu 

jarayonlarning  barchasi  ibtidoiy  odamzodning    biologik  jihatdan  rivojlanishida, 

uning jamiyatida ro’y bergan tub sosial o’zgarishlarga omil bo’lgan.  

Xususan, 

so’nggipaleolitdavrigakelibhozirgizamonqiyofasidagiodamzodshakllangan  (  «Aql, 

idrokliodam»). 

Endiodamzodo’ziyashabturganatrof-

muhitgaongliravishdamunosabatqilaboshlagan. 

Mehnatjarayonidabilimko’nikmalarishakllanaborgan. 

Turar-

joylarquraboshlashganlar. 



Tabiatningstixiyalikuchlarinitushunishgaharakatqilishgan.  Mehnatjarayonidaixtiro, 

kashfiyotlarqilaboshlaganlar.  Jumladan,  ibtidoiyodamlaro’zkunlikturmushtarzida, 

mehnatjarayonidaolganta’surotlarinio’zlariyashayotgang’orlardevorlarigatushirishg

aharakatqilgan. 

Shuboisso’nggipaleolitdavridane’tiboranpetrogliflarshakllanaboshlaganki, 

ularodamlarma’naviykechinmalarinio’zidaaksettirgan. 

Qoyatoshsur’atlaritasvirlanishiishlarimezolit, 

neolitdavrijamoalarihayotidahamdavometgan.  

O’zbekistonneolitjamoalarima’naviymadaniyatiborasidaqimmatlima’lumotlarbe

ruvchiqoyatoshrasmlariyodgorliklarihamjudako’plabtopilgan. 

Keyingiyillardabuboradaqiziqarlitadqiqotishlariamalgaoshirilib, 

yangidan- 



 

yangiyodgorliklarkashfetilmoqda.Buturdagiyodgorliklarningaksariyatijezdavrijamo



alarivaundanso’nggitaraqqiyotbosqichlaridayashaganjamoalar, 

xususan, 

saklardavrigataalluqlibo’libchiqmoqda. 

Ularorasida, 

kamroqbo’lsa-da, 

neolitvaqismanmezolitjamoalarigategishlibo’lganyodgorliklarmavjud. 

ShularichidanafaqatO’zbekiston, 

balkiO’rtaOsiyomiqyosidailmiyjihatdanahamiyatlisiZarautsoydarasidantopilganqo

yatoshsuratlarihisoblanadi. 

Zarautsoyyodgorligimamlakatimizningjanubiytomonidajoylashganyodgorlikbo’lib, 

qoyatoshdagitasvirlarmezolit, 

neolitdavrlarvaundankeyingitarixiytaraqqiyotbosqichlarigategishli. 

Daraningikkiyontomonianashundayrasmgato’la. 

Ibtidoiyodamlar, 

odatda, 

suratlarchizishuchunkeng, 

tekissathliqoyatoshlarnitanlashgan. 

Tasvirlarasosanovjarayonibilanbog’liqholdachizilgan. 

Suratlardaodamlarningitlaryordamidabuqa, 

jayron, 


to’ng’iz, 

taka, 


olqarkabijonivarlarniovqilishiifodaetilgan.  Tasvirlardanovchilarningkamon,  nayza, 

bolta, extimolbumerangkabiovqurollaribo’lganliginibilibolishimizmumkin.  

Nafaqathayvonlar, 

balkiodamlarrasmlarihamko’plabuchraydi. 

Hattoki, 

jarohatlangan  odamlar  tasvirlari  bor.  Ulardan  odamlar  to’dasi  ov  o’ljasi  uchun 

o’zaro  qurolli  to’qnashuvlar  qilishganliklari  haqida  fikr  yuritish  mumkin. 

Zarautsoy  qoyatosh  suratlari  tarkibida  yanada  qiziqarli  bo’lgan  tasvirlar  -  niqob 

kiygan  odamlarning  rasmlari  mavjud.  Niqoblar  keng  konussimon  yopqichlar  va 

tuyaqush  ko’rinishiga  ega  bo’lgan.  Hayvonlar  va  qushlar  ko’rinishidagi  niqoblar 

kiyib olgan odamlar tasvirlari bo’lgan qoyatosh suratlari O’rta Osiyoning boshqa 

hududlaridan, xususan, Tojikistondagi Shaxta g’ori va Qizilqum ichki hududlarida 

joylashgan Qirbukan daralarida topilgan. 

Zarautsoy  va  Shaxta  yodgorliklaridagi  qoyatosh  suratlari  tabiiy  bo’yoqlar 

yordamida  tasvirlangan  bo’lib,  nodir  san’at  yodgorliklari  hisoblanadi.  Qolgan 

yodgorliklar  tasvirlari  esa  qoyatosh  sathiga  maxsus  moslama  qurollari  yordamida 

o’yish  yoki  tirnash  usulida  bajarilgan.  O’zbekiston  miqyosida  yana  neolit 

jamoalariga  tegishli  bo’lgan  petrogliflar  Nurota  tog’  tizmasidagi  Sarmishsoy, 

Chotqol  tog’  tizmasidagi  Xo’jaksit,  Bukantovdagi  Orqar  darasidan  topilgan.  Bu 

petrogliflar va qoyatosh suratlari qaysi mintaqada joylashgan bo’lmasin, ularning 

manzarasida  umumiylik,  o’xshashlik  xususiyatlari  ko’p.  Bu  turdagi  san’at 

yodgorliklarining  qadimiyrog’ida  hayvon  tasvirlari,  taraqqiyotning  keyingi 

bosqichlariga oid bo’lgan tasvirlarda esa odamsimon ko’rinishdagi rasmlar ko’proq 

ifodalangan.  Yovvoyi  hayvonlardan  –  buqa,  kiyik,  qulon,  jayron,  to’ng’iz,  arxar, 

tulki;  yirtqich  hayvonlardan  –  yo’lbars,  bo’ri,  arslon,  sirtlonkabilar  ko’plab 

tasvirlangan. Shuningdek, ilon, qushlarning ham rasmlari bor. 

Ma’lumki, qoyatosh suratlari tadqiqida e’tibor, avvalo, o’rinda haqiqiy hayotni 

tasvirlovchi manzaralarni o’rganishga qaratiladi. Shu ma’noda, neolit davridagi ov 

jarayoni  bilan  bog’liq  bo’lgan  manzaralar  tadqiq  etish  qiziqarli  natijalar  berdi. 

Shuningdek,  mezolit,  neolit  davri  tasviriy  san’atiga  xos  bo’lgan  umumiylikdan 

tashqari,  qoyatosh  suratlari  bir-birlaridan  manzaraning  naqadar  tabiiyligi,  yuksak 

badiiy  mahorat  bilan  bajarilganligi  jihatidan  ham  farq  qiladi.  Hayotiy  jarayonni 

oddiy elementlarigacha ko’rsatishiga intilish kuchli bo’lganligidan petrogliflarning 


 

qadimgi  aholi turmush tarzi, xo’jalik  yumushlarini o’rganishda g’oyat  ahamiyatli 



manba  bo’lib  hisoblanadi.  Qoyatosh  suratlari  nafaqat  haqiqiy,  real  vaziyatni  aks 

ettirib  qolmasdan, balki  ularda  ibtidoiy  odamzodning  real,  fantastik,  diniy  xayoli, 

o’yi,  tasavvuri  bir-biri  bilan  uyg’unlashib  ketgan  holda  tasvirlangan.  Shuning 

uchun  ham  qoyatosh  suratlari  o’z  davrining  noyob  san’at  yodgorligidir.  Ayrim 

tadqiqotchilar  yirik  qoyatosh  suratlari  jamoa  a’zolari  uchun  dastavval  muqaddas 

sajdagoh, turli diniy marosimlarni o’tkazadigan, sig’inadigan joy bo’lganligi uchun 

olisroq,  chet,  lekin  odam  borishiga  qulay  bo’lgan  joylar  tanlangan  deb 

hisoblashadi. 

Ba’zi  manzaralarda  jamoaning  himoyachisi,  ofatlardan  saqlovchisi  –  totemi 

sharafiga  (totem  –  biron-bir  hayvon  sig’inish  timsolida)  bajariladigan  afsungarlik 

xatti-harakati  tasvirlari  uchrab  turadi.  Jumladan,  hosildorlik  va  quyoshga  sajda 

qilish  tasvirlari  nisbatan  ko’proq  tarqalganligini  ko’ramiz.  Odam  va  hayvon 

ko’rinishidagi  tasvirlarni  shu  darajada  uyg’unlashtirganki,  ulardan  unumlilik, 

foydalilik,  hosildorlik  hissini  sezamiz.  Quyoshga  sig’inishni  bildiruvchi  tasvirlar, 

odatda  doira,  krest,  doira  ichidagi  krest  kabi  belgilarda  keltirilgan.  Ikkala 

sig’inishning  kelib  chiqish  ildizi  bir-biri  bilan  bog’liq,  ikkalasi  ham  hosildorlik, 

tabiatning tiklanishi kabi g’oyalarni o’zlarida aks ettirgan.  

Etnografik  manbalar  yoki  mumtoz  tarzdagi  obrazlar  orqali  bizga  ma’lum 

bo’lgan  ko’plab  mifologik  lavhalar,  mutaxassislarning  fikricha,  o’z  mazmun  -

mohiyati, ildizi bilan ibtidoiy davr qoyatosh suratlari lavhalariga borib taqaladi. 

Qoyatosh  suratlarining  bir  joyga  turkum  holatda  jamlanishidan  ibtidoiy 

odamzod  uchun  muqaddas,  sajdagoh  joy  bo’lganligi  to’g’risida  fikr  yuritish 

mumkin.  Bunday  joylar  tabiatan  manzarali  joylar  bo’lib,  ular  yaqinida  albatta 

ichimlik  suvi  manbai  mavjud  bo’lgan.  Bejizga  bunday  qoyatosh  sur’atlarining 

ko’pchiligi  tik,  qoyatoshli  daralarga  ega  bo’lgan  joylardan  topilmagan. 

Tadqiqotlardan  shu  narsa  aniq  bo’ldiki,  sajdagohlar  ming  yillar  davomida 

an’analarga  tayangan  holda  aholi  tomonidan  foydalanib  kelingan.  Tasvirlardagi 

lavhalarning  asrlar  davomida  ba’zan  biroz  o’zgartirilgan  holda,  qayta  ishlanib 

avloddan-avlodga o’tib kelganligi ham sezilib turibdi. 

Neolit  jamoalariga  tegishli  bo’lgan  qoyatosh  suratlari  nafaqat  aholi  turmush 

tarzi, xo’jalik mashg’ulotlari, diniy e’tiqodlari, balki ijtimoiy tuzilmalari borasida 

ham qimmatli manba bo’lib hisoblanadi. 

Vatanimizhududiqadimgimadaniyatmarkazlaridanbirihisoblanadi. 

Bunimamlakatimizhududidantopilganarxeologikyodgorliklarniserobligihamisbotla

bturibdi. 

Bumadaniyyodgorliklarko’hnasivilizasiyamizjonliguvohlaribo’lib, 

o’zmazmuni, 

mohiyatibilanxalqimizo’tmishmadaniyativaboymadaniymerosinio’rganishdao’ziga

xostarixiymanbahisoblanadi. 

AnashundayyodgorliklardanbiriNurotatog’tizmasijanubiyyonbag’ridajoylashganQ

oraqiyasoyqoyatoshrasmlaridir. 

BujoyIshtixontumanigaqarashlibo’lib, 

TusinsoysuvomboriningjanubiyqismdagiQoraqiyasoyqishlog’iatrofigajoylashgan. 

Qoraqiyasoydaolibborilganilmiytadqiqotizlanishlarshunikursatdikibuyerdarasmlarj

udako’pchiliknitashkiletadivaularbirbirlaridanishlanishtexnikasivauslubi, 

mazmuni, 

katta-kichikligivasaqlanishdarajasibilanfarqqiladi. 


 

Qoyatoshrasmlariorasidagibufarqlartasodifiybo’lmasdanbalki, 



ularningturlidavrlardaishlanganligidandalolatberadi.  

Buyodgorlikqoyatoshrasmlarinidavrlashtirishdabirqanchaomillarnihisobgaol

ishzarur. 

Ulardanbirirasmlarsirtiniquyoshnurivaboshqatabiiyhodisalarta’siridaqorayishinio’r

ganishuslubihisoblanadi. 

Ma’lumki, 

tog’toshlarisirtitemirvamarganeskimyoviybirikmalarita’siridajudanozikpardabilanq

oplanadivaochqo’ng’ir, 

jigarranghamdaqoramtirtovlanadi. 

Bundantashqariularshamol, 

qorvayomg’ir, 

issiqvasovuqta’siridao’zgaradi. 

Shuninguchuntoshsathidagiba’zitasvirlarnidarholpayqab, 

ajratibolishbirmunchamushkuldir. 

Demak, 

judaqorayibketganrasmlarqadimgihisoblanadi. 



Bundaytabiiyqoplamalarnio’rganish, 

rasmlarniqiyosiyo’rganishdamuhimahamiyatgaegadir. 

Ayniqsa, 

birxilsharoitdaturgantoshlarsirtigaikkirasmsolinganbo’lsayu, 

ularbirme’yordapardabilanqoplanmaganbo’lsabutasvirlarniturlidavrlardaishlangan, 

debaytishmumkin. 

Lekinularbirbiridannechayiloldinyokikeyinishlanganliginianiqaytibbo’lmaydi. 

Qoyatoshrasmlarinidavrlashtirishdagimuhimomillardanbiritasvirlarningishla

nishuslubivatexnikasinio’rganishbilanbog’liqdir. 

San’attarixidanma’lumkiqadimgiodamlartabiatdagibarchanarsanio’zholicha, 

ya’niqandayko’rishsashuholdachizibqoldirishgaharakatqilishgan. 

Davrlaro’tishibilanbuaniqlikholatisoddalashibboradi. 

Demak, 

turlidavrlardachizilganrasmlarningishlanishuslublarihamo’zgaribborgan. 



BundayholatniQoraqiyasoyqoyatoshrasmlariningchizilishtexnikasivauslublariustid

aolibborilgankuzatishlarimizhamtasdiqladi. 

Birrasmustidanikkinchirasmningishlanishihamrasmlarningturlidavrlardaishlanganli

gidandalolatberadi.  

Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlarito’rttatarixiydavrga, 

ya’nijez, 

sakskif, 

ilkvakeyingio’rtaasrlargata’luqlibo’libchiqdi. 

Birinchiikkidavrrasmlariuribcho’kichlabishlanganbo’lib, 

sharpako’rinishidagikonturhamdanafisnaqshliuslubidachizilgandir. 

Ilkvao’rtaasrdavriqoyatoshrasmlariningko’pchiligikesish, 

tirnashuslubidatasvirlangan. 

Budavrrasmlariorasidaoddiysxematikuslubikengqo’llanilgan.  

Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlariustidaolibborilganilmiytadqiqotishlarinatijalari

shuniko’rsatadiki, 

ularorasidaer. 

avv. 



mingyillikgachabo’lgandavrdaishlanganqadimiyrasmlarko’pchiliknitashkiletadi. 



Burasmlarorasidaodam, 

ibtidoiybuqa, 

kiyik, 

qulon, 


jayron, 

tog’echkisi, 

mushuksimonlaroilasigamansubyirtqichlar 

(qoplon, 

leopard, 

gepard), 

it, 

bo’rivaboshqashukabihayvonlarko’pchiliknitashkiletadi. 



Undantashqarigeometrikrombshaklidagibelgilar, 

soddavamurakkabyoytasvirlarimavjuddir. 

Budavrgamansubbo’lganrasmlarningsirtiquyoshnuri, 

shamol, 


yog’ingarchilikvaxilmaxiltabiathodisalarinatijasidatoshningtabiiysirtikabiqorayib, 

 

kuyibuniqibketgan, 



nuragan, 

yemirilibdarzketganvabirmunchasilliqlashgan. 

Shuninguchuntoshsathidagitasvirlarnidarholpayqab, 

ajratibolishmushkul. 

Qoyatoshrasmlaridagibukabitabiiyo’zgarishlartasvirningqadimiyligidandalolatbera

di.  


[

0

………



15

]

Bronzadavritasvirlariningo’zigaxosxususiyatlaridan



yanabirinaqshdor-bezakliuslubbo’lib, 

bukeyingidavrtasvirlariishlanishuslublaridakuzatilmaydi.  

Qoraqiyasoyqoyatoshrasmlariningqadimiyqatlamio’ziningmazmunijihatidanj

udaboyligibilanhamajralibturadi. 

Qoyatoshlardaibtidoiydavrningiqtisodiyhayotibilanbog’liqba’zihodisalar, 

jonlimanzaralarko’plabuchraydi. 

Bularorasidaalohida-

alohidatasvirlanganmushuksimonlaroilasigamansubyirtqichlar, 

odamlarhamda, 

ibtidoiybuqa, 

tog’echkisi, 

yirtqichhayvonlarningovqilinishsahnalariifodaetilganmanzaralarayniqsadiqqatgasa

zovordir 

(1-rasm). 

Yuqoridaaytilganidek, 

ibtidoiybuqa, 

bizon, 

gepard, 


leopardlarningrasmlarivaularniovqilishifodaetilganmanzaratasvirlarifaqatginaQora

 

10 


qiyasoydaemasbalkirespublikamizningBukantog’, 

Sarmishsoy, 

Yomboshsoy, 

Suratlisoyvayanaboshqaqoyatoshyodgorliklardahamuchraydi.  

Mutaxassislarningfikricha, 

mazkurjoylardagiqoyatoshrasmlariningaksariyatimil.avv. 

7-4 

va 


3-2 

mingyilliklardaishlangan.  

Qoraqiyasoydanvayuqoridanomlarizikretilganjoylardantopilganibtidoiybuqa, 

bizon, 


gepard, 

leopard, 

tog’echkisivaularniovqilishsahnalaritasvirlanganrasmlarchizilishuslublarijihatidanb

ir-birigayaqinayrimlariesaaynano’xshashdir. 

Rasmlarorasidagibuo’xshashliktasodifiyhodisabo’lmay, 

ularningbirdavrdaishlanganligidandalolat 

Xususan, 

JanubiyTurkmanistonvaYaqinSharqningilkdehqonchilikbilanshug’ullanganqadimg

iqabilalariqoldirganranglisopolidishlarningichkivatashqidevorlariqoplon, 

bars, 


gepard, 

leopardkabihayvontasvirlaribilanbezatilgan. 

Tanasitangasimonxollarbilanbezatilganbars, 

qoplonlarningrasmlariQoratepaningranglisopolidishlaridahammavjuddir. 

ShungayaqinuslubdagiyirtqichhayvonrasmlariQoraqiyasoyqoyalaridanbiriga

mahoratbilanishlangan. 

UslubjihatidanQoraqiyasoydagibuyirtqichhayvonlartasvirigao’xshashrasmlarmil.av

v.  lV-lll  mingyilliklargaoidbo’lganOldOsiyodagiZagros,  Sialk  lll,  Suziana  1 

vaTali-

BakunAdantopilgansopolidishlarningichkivatashqidevorlaritasvirlariorasidahamuc



hraydi.        

[

0



............

20

]



 

2-rasm. Gepard. 

 

 

Qoraqiyasoybronzadavrigaoidqoyatoshrasmlariorasidako’plabrombshaklidag



ibelgilarhamuchraydi. 

Burombshaklidagibelgilarniboshqarasmlarbilanbirgalikdayokivayakkaholdachizilg

aninikuzatishmumkin. 

Rombshaklidagibelgilarnafisnaqshli, 

soya-

konturuslublaridaurib, 



cho’kichlabchizilgan. 

Ularningustijudaqorayibketganvamoxlishayniklarbilanqoplabolingan. 

Xuddishungao’xshashuslubdachizilganrombshaklidagitasvirlarbuyerdanunchauzoq

bulmaganYonboshsoyqoyatoshyodgorligirasmlariorasidahamjudako’plabuchraydi. 

Butasvirlarmil. 

avv. 


mingyillikva 

mingyillikboshlarigaoidbo’lishimumkinligiaytibo’tilgan.  



 

11 


Shunialohidata’kidlashkerakki, 

Qoraqiyasoyqoyatoshyodgorligidagiba’zibiruribcho’kichlabishlanganrombshaklida

gibelgilarningustidantabiiybo’yoq, 

ya’niqiziloxrabilanchizibchiqilgan. 

BundayuslubdachizilgantasvirlarVatanimizhududidagiboshqayodgorliklardauchra

masligibilanxarakterlidir. 

O’rta Osiyo miqyosida neolit davri taxminan mil.avv 6-4 ming yilliklarni o’z 

ichiga oladi. Neolit geologik davrlashtirish bo’yicha golosen davriga to’g`ri keladi. 

Bu  esa  o’simlik  va  xayvonat  dunyosi,  hamda  iqlim  sharoiti  xozirgi  zamonga 

yaqinligi  bilan  xarakterlanadi.  Bu  davrga  kelib,  mezolit  davriga  qaraganda 

odamzod  jamoalari  tomonidan  yangi,  tabiatan  maqul  xududlarni  o’zlashtirish 

jarayoni  tezlashib,  ular  nisbatan  kengroq  mintaqalarda  yashay  boshladilar. 

Shuninguchun bu davrga kelib, O’rta Osiyoning barcha insoniyat yashashi uchun 

qulay  ekologik  sharoiti  bo’lgan  xududlari  ibtidoiy  odamzod  tomonidan 

o’zlashtirilib bo’lingan. Endi, odamzod turli tabiiy iqlimiy sharoitlarga, muhitlarga 

tushib  qola  boshladiki,  bu  xususiyatlar  ular  moddiy  –  madaniyatida,  xo’jalik 

asoslarida  yorqin  ifodasini  topdi.  To’g`ri,  ilk  neolit  davrida  mezolit  davri 

madaniyat  izlari  kuchli  saqlangan.  Neolit  davriga  kelib,  toshga  ishlov  berish 

texnikasida  ancha  ilg`or  yutuqlar  qo’lga  kiritiladi.  Jumladan,  toshni  silliqlash, 

parmalab  teshish    uslublari  ixtiro  qilindi.  Mikrolit  qurollar  takomillashdi.  Suyak, 

yog`ochlarga  ishlov  berish  texnikasi  o’z  rivojining  cho’qqisiga  chiqdi.  Sopol 

idishlarning,  to’qimachilikning  paydo  bo’lishi  va  kishilar  kundalik  turmushida 

ishlatilishi bu davr moddiy madaniyatining eng muxim yutug`i hisoblanadi. Neolit 

davrida urug` jamoalari gullab yashnagan, urug` a’zolarining jamoa mexnati kunlik 

turmush  tarzining  asosiy  mezoni  bo’lib,  ona  urug`da    hukmron  edi.  Ishlab-

chiqarish  vositalarining  ijtimoy  mulkliligi  ishlab-  chiqarish  munosabatlarining 

asosini tashkil etgan

.

 



JanubiyTurkmanistonhududiKopettog’yonbag’ridatadqiqetilganJoyitunjamo

alariilkdehqonchilikmadaniyatiningyaratuvchilaribo’lishgan 

(mil.avv. 

VII 


mingyillikoxiri 

– 

VI 



mingyilliklarboshlari 

– 

IV 



mingyillik). 

Tadqiqotlardae’tirofetilishicha, 

bumintaqaYaqinSharqdehqonchilikmadaniyatitarqalganhududningshimoli-

sharqdagiengchekkaqismibo’lgan. 

Joyitunmadaniyatio’tganasrning 

50-


yillaridanboshlabB.A.Kuftin, 

A.A.Marushenko, 

V.M.Masson, 

O.K.Berdiyevkabiarxeologlartomonidano’rganildi. 

Ayniqsa, 

V.M.Massono’ztadqiqotlaridajoyitunliklarmadaniyatiniatroflichatadqiqetib, 

ularturmushidabirxonali,  birxilo’lchamliuy-joylarqurilganliginianiqladi.  Joyitun, 

Pessejiktepayodgorligidao’rganilganimoratdevorlaridatasvirlaro’rganilgan. 

Keyingitarixiytaraqqiyoteneolitdavridamonumentalimoratlarpaydobo’ldi. 

Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivaishlabchi

qarishsamaradorliginingo’sishijamoalarturmushidabadiiymadaniyatrivojlanishiuch

unmuhimomillaridanbiribo’lgan. 

MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit-

bronzadavrlaridayirikmadaniymarkazlarvujudgakelishi. 

Mahobatliuy-joy, 

diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishishlarikengyo’lgaqo’yilgan. 

Xususan,  

Oltindepa, 

Yassidepa, 

Qoradepa 

(JanubiyTurkmaniston), 

Sarazm 


(YuqoriZarafshon) 

 

12 


yodgorliklariarxitekturaviykomplekslaribadiiysan’atnio’rganishdamuhimahamiyat

kasbetadi. 



Download 0,89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish