Mavzu: MarkaziyOsiyodabronzavaarxaikdavridevoriynaqshsan’ati
Reja
1. BronzadavridaBaqtriya-
Marg’iyonahududlaridayirikdehqonchilikmarkazlariningpaydobo’lishi.
2. Bronzadavrinaqshlariningjamiyatijtimoiymunosabatlarinio’rganishdagiahamiyati.
3. Ilktemirdavrimadaniy-tarixiyjarayonlari.
Ilkshaharmarkazlariningshakllanishivataraqqiyoti.Saroyimoratlaridevoriynaqshsan’
ati
BronzadavridaBaqtriya-
Marg’iyonahududlaridayirikdehqonchilikmarkazlariningpaydobo’lishi.
Gonur,
To’g’aloq (Marg’iyona) vaJarqo’ton, Dashli 3 (Baqtriya)
yirikmarkazlari.
Saroyvaibodatxonamahobatliimoratlarivaulardaaniqlangannaqshlar.
Bronzadavrinaqshlariningjamiyatijtimoiymunosabatlarinio’rganishdagiaham
iyati.
Ilktemirdavrimadaniy-tarixiyjarayonlari.
Ilkshaharmarkazlariningshakllanishivataraqqiyoti.
O’rtaOsiyoningarxaikdavrishaharmarkazlari.
Shaharlarningma’muriy,
madaniyvaiqtisodiymarkazsifatidagiahamiyatiningortibborishi.
Saroyimoratlari.
O’rtaOsiyoningilktemirvaarxaikdavrlaridevoriynaqshsan’ativertualrekonstru
ksiyasi.
Eneolitdavrisun’iysug’orishvujudgakelishinatijasidamehnatunumdorligivais
hlabchiqarishsamaradorliginingo’sishijamoalarturmushidabadiiymadaniyatrivojlani
shiuchunmuhimomillaridanbiribo’lgan.
MarkaziyOsiyoningso’nggieneolit-
bronzadavrlaridayirikmadaniymarkazlarvujudgakelishi.
Mahobatliuy-joy,
diniyvadunyoviyimoratlarbarpoetishishlarikengyo’lgaqo’yilgan.
Xususan,
Oltindepa,
Yassidepa,
Qoradepa
(JanubiyTurkmaniston),
Sarazm
(YuqoriZarafshon)
yodgorliklariarxitekturaviykomplekslaribadiiysan’atnio’rganishdamuhimahamiyat
kasbetadi.
Vatanimiz
qadimgi
sivilizasiyalaridan
biri
Baqtriya
sivilizasiyasi
hisoblanadi. Keyingi yillarda qadimgi Baqtriya arxeologiyasi sohasida yirik
kashfiyotlar kashf qilindi, Janubiy O’zbekiston va Shimoliy Afg’oniston
territoriyasida qadimgi Sharq sivilizasiyasining yangi o’chog’i – markazi ochildi.
Bronza davri qadimgi Sharq sivilizasiyasining Baqtriya markazini jahon ilmiy
jamoatchiligiga yetkazishda A.A.Asqarov va V.I.Sarianidining xizmati katta
bo’ldi.
V.I. Sarianidi Sovet- afg’on arxeologik ekspedisiyasi sostavida yaqin 10 yil
davomida Shimoliy Afg’onistonda keng dala tadqiqot ishlari olib borib, 30 dan
ortiq bronza davri yodgorliklarini o’rgandi. Anna shular orasidan V.I.
13
Sarianidining Dashli vohasi yodgorliklarida olib borgan ilmiy ishlarining yakuni
alohida diqqatga sazovordir.
A.A.Asqarov qadimgi Baqtriya bronza davri sivilizasiyasini o’rganish ishini
V.I.Sarianidi Bilan bir vaqtning o’zida Janubiy O’zbekistonda boshladi. U
Sopollitepa, Jarqo’ton, Bo’ston kabi yodgorliklarda keng arxeologik qazish ishlari
o’tkazib, O’zbekistonning Janubiy rayonlari miloddan avvalgi II minginchi yillikda
qadimgi Sharq sivilizasiyasi zonasiga tortilganligini isbotladi.
Qadimgi Baqtriyaning Sopollitepa va Dashli tipidagi yodgorliklarida olib
borilgan ilmiy arxeologik tadqiqoti natijalariga ko’ra, bu o’lkaning bronza davri
sivilizasiyasining shakllanishida Janubiy Turkmaniston dehqon jamoalarining roli
katta bo’lgan.
Qadimgi dehqon jamoalari Baqtriya yerlariga bevosita Murg’ob vohasidan
kelgan. Murg’oblik dehqonlar Janubiy O’zbekistonda avval Sherobod cho’lini
o’zlashtirganlar. Ularning birinchi qarorgohi Ulanbuloqsoy suvi bazasidi tashkil
topgan Sopollitepa bo’ldi. Sopollitepaliklar asta- sekin Kuxitong va Boysun tog’
etaklari bo’ylab shimoli – sharqqa siljidi. Natijada Sherobod daryosining quyi
havzasi tarmoqlari bo’ylab qadimgi dehqonlarning yangidan- yangi qishloqlari qad
ko’tara boshladi. Ana shunday qishloqlarning katta bir gruppasini Sherobod
daryosining qadimgi irmog’i Bo’stonsoy sohillarida, uning Jarqo’ton punktida
shakllanganligini ko’ramiz. Keyinroq, qadimgi dehqonlar yangidan - yangi yerlar
qidirib Bandixonsoy, Xo’jaipok, Saigardak daryolarining quyi havzalariga, undan
Regar va Nurek rayonlarigacha borib yetadilar. Shunday qilib, milodiy eradan
avvalgi II minginchi yillik davomida Namozgoh madaniyati merosxo’rlarining
shimoliy Baqtriya yerlarida qator qishloqlari qad ko’tardi, dehqonchilik
mikrovohalari tashkil topdi.
1969-1974 yillar davomida Sopollitepada olib borilgan keng arxeologik
qazishmalar vaqtida yodgorlik to’liq ochildi, uning turar- joy komplekslari,
qadimgi qishloqni o’rab olgan mudofaa sistemasi va qishloq doirasida joylashgan
jamoa xilxonalari keng o’rganildi. Natijada uning tarixiy topografiyasi va
stratigrafiya davriy sistemasi aniqlandi.
Sopollitepaning umumiy maydoni 4 gektarga yaqin. Uning markaziy qismi
kvadrat shaklida, u o’z balandligi va aniq planlashtirilishi bilan ajralib turadi.
Sopollitepaning ancha ixcham va baland markaziy qismi to’liq ochilib, uning
planlashtiriilishi aniqlandi. Uning atrofii uch qator mudofaa devorlari bilan o’rab
olingan ekan.
Shunday qilib, Janubiy O’zbekiston bronza davriga oid yodgorliklarning
xronologik davriy sistemasi ishlana boshlandi.
Sopollitepa birgina Janubiy O’zbekiston miqyosida emas, balki butun O’rta
Osiyo va unga yondosh oblastlar miqyosida ham kam uchraydigan nodir
arxeologik xazina bo’lib chiqdi. Sopollitepa arxeolog-olimlar qo’liga
yodgorliklar kompleksini berdi, ya’ni bu makonda 150 dan ortiq 8 ta
kvartallarga bo’lingan uy-joy qoldiqlari va 138 ta mozor komplekslari ochildi.
Urug’ xilxonalarining alohida uchastkalarida tashkil topa boshlash jarayoni
Jarqo’ton davriga kelib, odat tusiga kirib bordi.
14
Sopollitepa uy-joy komplekslari odatda ko’p xonali bo’lib, xonalarning
birida albatta o’choq va sandal o’rni uchraydi. Har bir xonodonning omborxonsi
ham bor. Har bir kvartal maydonida to’g’ri burchak shaklida uzun xonalar
uchraydi. Bu xonalar o’z planlashtirilishi bilan to’qimachilik dastgohi
o’rnatiladigan ustaxona vazifasini ham o’tagan. Xo’jalik omborlaridan
ba’zilarining poli sopol parchalari bilan qoplangan, ularning devori ostida
qator xumlar uchraydi, Xumlarda ko’pincha hayvon suyaklari, g’alla qoldig’i
saqlanib qolgan.
Sopollitepa mudofaa inshootlari va uy-joylari faqat xom g’ishtdan
qurilgan, biror uchastkada paxsa alomati kuzatilmadi. Xona devorlari bir necha
bor somonli loy bilan suvalgan, poli esa alebastr aralishtirilgan loy bilan
suvalgan.
Sopollarda naqsh uchramaydi. Idishlarning ba’zilari, ayniqsa vaza va
qadahlarda, xumcha deb nomlangan gardishli keng dumaloq ko’zalar sirtida
lentasimon tik qizg’ish rang chiziqlar mavjud. Bu Murg’ob vodiysi Namozgoh
VI davri sopolida uchraydigan angob pardozini eslatadi.
Sopollitepa materiallarini keng ko’lamda o’rganish natijasida qator ilmiy
xulosalarga kelindi. Avvalo O’zbekiston territoriyasida sun’iy sug’orishga
asoslangan o’troq dehqonchilik xo’jaligining kelib chiqish tarixi yaqin ming
yilga qadimiylashdi. O’zbekiston va Tojikiston territoriyalarining janubiy
oblastlarini qadimgi Sharq madaniyati yoyilgan zonaga kiritish imkoni tug’ildi.
Sopollitepada ipakchilik, bog’dorchilik va qorako’lchilikka doir yangi materiallar
qo’lga kiritildi.
Sopollitepada qazishma ishlari yakunlangach, bronza davri dehqon
jamoalarining tarixini o’rganish Jarqo’tonda, Bo’stonsoy yodgorliklarida davom
etdi.
Hozirgi kunda Janubiy O’zbekiston territoriyasida 20 dan ortiq bronza davri
yodgorliklari ochib o’rganilgan va ularning ko’pchiligida dala-tadqiqot ishlari
davom etmoqda. Bular Jarqo’ton va Bo’ston, Kultepa va Mo’lali tepalar bo’lib,
ular asosan Surxandaryo oblastining Sherobod, Sho’rchi zonalarida joylashgan.
Bu yodgorliklarni o’rganish natijasida bu o’lka bronza asri yodgorliklarining
xronologik davriy sistemasi ishlab chiqildi.
Shundayqilib,
yuqoridaqisqachabayonetilganqadimgidehqonjamoalariningxo’jalikvamadaniysoha
daerishganyutuqlarigaqaragand,
SopollimadaniyatiqadimgiSharqsvilizasiyasiningajralmasbirqismi, uningmil.avv 2
mingyillikdao’rtaAmuhavzasida,
qadimgiBaqtriyayerlaridatashkiltopganyangimarkaziedi.
Uninguy-
joyqurilisharxitekturasi,
sopollitepamaydoniningkvartallargabo’linishi,
originalmudofasistemasiSopollimadaniyatiningyuksakligidandalolatberadi.
Mavzu: MarkaziyOsiyoningantikdavriijtimoiy-
siyosiyvamadaniyjarayonlarivadevoriynaqshsan’atinamunalariningo’rganilis
hi, kompozisiyasivatematikasi
Reja:
1. MarkaziyOsiyoningantikdavridagiijtimoiy-siyosiyvamadaniyjarayonlar.
15
2. Antikdavrdevoriynaqshsan’atiyodgorliklaritadqiqotinatijalari
3. ShimoliyBaqtriyaDalvarzintepavaXolchayondevoriynaqshlarikompozisiyasi.
4.
Dilberjin
(JanubiyBaqtriya),
Buddaviyliksan’ati.
QoratepaibodatxonasivaFayoztepamonastiriMarvdevoriyrang-
tasvirlarivaularkompozisiyasi
5. AntikdavriXorazmdevoriyrang-tasvirsan’atixususiyatlari. Tuproqqal’a,
Ko’hnaUyazyodgorliklaridaaniqlangandevoriynaqshsan’atinamunalarivaular
ningmazmuni.
MarkaziyOsiyoningantikdavridagiijtimoiy-siyosiyvamadaniyjarayonlar.
Mahalliy,
ellin,
sak-yuyechji,
gandxar
(hind)
madaniyatian’analariningqarortopishivaularningo’zarota’siri.
Lokalhududlardaantikdavrime’morchiliginingshakllanishivataraqqiyoti. EskiNiso
(ShimoliyParfiya)
kvadratzalidevoriyrang-tasvirlariyodgorliklariningo’rganilishi.
Dalvarzintepa,
Xolchayon,
Fayoztepa
(ShimoliyBaqtriya)
vaDilberjin
(JanubiyBaqtriya)
rang-tasvirnamunalariningo’rganilishi.
So’nggiantikdavriMarvdevoriyrang-tasvirlario’rganilishi.
AntikdavriXorazmdevoriyrang-tasvirsan’atinamunalarianiqlanganyodgorliklarda
(Tuproqqal’a, Ko’hnaAyaz) amalgaoshirilganarxeologiktadqiqotishlari.
EskiNiso
(ShimoliyParfiya)
kvadratzalidevoriyrang-
tasvirlarimazmunmohiyati.
Ellinmadaniyatian’analarita’siri.
ShimoliyBaqtriyaDalvarzintepavaXolchayondevoriynaqshlari.
Ularningkompozisiyasidaellin,
mahalliyvako’chmanchilargaxosalomatlarningnamoyonbo’lishi.
Dilberjin
(JanubiyBaqtriya)
devoriyrang-tasvirnamunalariningo’zigahosxususiyatlari.
KushondavriGandharamadaniyatiningta’siri.
ShimoliyBaqtriyadabuddizmdininingtarqalishi.
Buddaviyliksan’ati.
QoratepaibodatxonasivaFayoztepamonastirihamdaularningbuddadinimafkurasibila
nboyitilgandevoriyrangtasvirnamunalari.
So’nggiantikdavriMarvdevoriyrang-
tasvirlarivaularkompozisiyasi.
AntikdavriXorazmdevoriyrang-
tasvirsan’atixususiyatlari.
Tuproqqal’a,
Ko’hnaUyazyodgorliklaridaaniqlangandevoriynaqshsan’atinamunalarivaularningm
azmuni.
XX-asrning
60-yillaridanBaxtarizamin
-
Toharistonxududidaboshlangankengmiqyosdagiarxeologiktadqiqotlarmazkurqadim
o’lkamoddiymadaniyati, san’atitarixiningyorkinsaxifalariniochibberdi. Ayniksa,
buboradatasviriysan’at
-
devoriysuratlartarixisohasidamuhimyutuqlarqo’lgakiritildi. ChunonchiBolaliktepa
(Albaum, I960), Ajinatepa (Litvinskiy, Zeymal, 1971), QalaiKofirnigon
(Litvinskiy, 1981) vaKofirkal’a (Litvinskiy, Solovyev, 1985, s. 109-118)
devoriysuratlariningochiliburganilishi,
ularningto’lailmiytalqiniO’rtaOsiyotasviriysan’atidaalohidaToxaristontasviriysan’a
16
tmaktabisifatidaajratilishigaasosbo’lmokda (Albaum, I960, s.218-219; Litvinskiy,
1981,
s.
136).
Devoriysuratlartasviriysan’atdaaloxidao’rintutib,
ularmazmunanikkixil;
diniyvadunyoviysuratlargaajraladilar.
Diniymazmundagisuratlargaasosanibodatxonavaxilxonalarnibezabturganasarlarkiri
b,
ulardaavvalo,
mazkurding’oyalarigamonand,
shuyerdaso’nggiyillaritopilganshaxshayotigaoidtafsilotlaraksettiriladi.
Saroy,
qasrlarnibezabturgan,
mazkurinshootegalarixayotigataalluqlihayotiymazmundagisuratlaryoxudulardidiga
mosafsonaviymazmundagilavhalarbilanbezaladi.
Chunonchi,
AjinatepavaQalaiKofirnigondevoriysuratlaribuddadinig’oyalarinitarg’ibqilsa,
BolaliktepasuratlaridaL.I.Albaumta’kidlashicha,
xarikkimazmunnixamkuzatishmumkin (Albaum, 1960, s. 196-199). Ammo, Bola-
liktepasuratlaridagidiniymazmuntalqinio’zvaqtidainkorqilinadivaularningrostmana
dunyoviytalqinitaklifqilinadi (Pugachenkova, Rempel, 1965, 138 ye.). Ma’lumki,
buddavaotashparastlikibodatxonalaridadiniymarosim
-
xudoyiziyofatlarilavhalariodatdagiholhisoblangan.
Mazkurmarosimlararxeologikma’lumotlarbilanxamtasdiqlanadi.
Chunonchi,
XorazmdaJanbosqal’aibodatxonasidagiotashgoxdako’plabkishilarishtirokidagixudo
yiziyofatlarimarosimitasvirlangan
(Tolstov,
1948,
s.98).
XuddishuningdekPanjakentbirinchiibodatxonasidaxamdiniyxudoyiziyofatlartasviri
nikuzatishmumkin
(Yakubovskiy,
1951,
s.248).
Buo’rindadiniyvadunyoviymarosimlarnibir-
birigauyg’unlashibketganliginiinobatgaoladiganbo’lsak,
Bolaliktepatasvirlarinidunyoviymazmungayo’yishimizxammumkin
(Albaum,
1960, s. 198). YanamuallifBolaliktepadasuratlixonavayronbo’lgach, uningo’rtasida
3
mbalandlikdagisupaquriladivauningustigachiqibQuyoshvaOygasig’inishgandeganfi
krgahamboradi.
Ma’lumki,
manixeylikdinidahamasosanQuyoshvaOygasig’inishgan.
Ovmanzarasilavxasibuulkatasviriysan’atidajudaqadimiylavxahisoblanib,
uuzok, mezolitdavrigaboribtaqaladi. Chunonchi, Zaravutsoy gori suratlarida xam
xuddi shu lavhani kuzatish mumkin . Yoxud Amudaryo xazinasida qayd qilingan
milodgacha V-IVasrlarga oid jangovor qalqonda aks ettirilgan ov manzarasida
aylana bo’ylab tasvirlangan katta tezlikda harakatlanayotgan otliqlar kiyik, echki
va quyonni ta’qib q
ilmoqdalar. Mazkur
tasvirni tadqiqotchilar yozma manbalarda
keltirilgan mahalliy xukmdorlar o’zlarining asosiy boyliklarini ovdan tushadigan
o’ljalar hisobidan bilganlar yoki "bu maqsadlar uchun katta o’rmonlar, sersuv
daryo soxillarini tanlab olib, ular atrofini devorlar bilan o’rab oladilarda ovchilar
uchun maskanlar, burjlar quradilar". Janubiy Tojikistonda Taxti Sangin shahar
xarobasidan topilgan fil suyagi parchasida xam chavandozlar iщtirokida tog’
kiyiklari, yo’lbars, tulki va quyon ovi manzarasi aks ettirilgan. VII asrga oid
chavandozning
TOF
kiyik ovi manzarasi janubiy Tojikistondagi Qofirqala shahar
xarobasidan topilgan sopol taxtachada ham tasvirlanib, uchqur otdagi suvoriy
yoydan kiyikka o’q otmokda. Ov manzarasi lavxasi bu ulka tasviriy san’atida juda
qadimiy lavxa hisoblanib, u uzok, mezolit davriga borib taqaladi. Chunonchi,
17
Zaravutsoy gori suratlarida xam xuddi shu lavhani kuzatish mumkin . Yoxud
Amudaryo xazinasida qayd qilingan milodgacha V-IVasrlarga oid jangovor
qalqonda aks ettirilgan ov manzarasida aylana bo’ylab tasvirlangan katta tezlikda
harakatlanayotgan otliqlar kiyik, echki va quyonni ta’qib qilmoqdalar. Mazkur
tasvirni tadqiqotchilar yozma manbalarda keltirilgan mahalliy xukmdorlar
o’zlarining asosiy boyliklarini ovdan tushadigan o’ljalar hisobidan bilganlar yoki
"bu maqsadlar uchun katta o’rmonlar, sersuv daryo soxillarini tanlab olib, ular
atrofini devorlar bilan o’rab oladilarda ovchilar uchun maskanlar, burjlar
quradilar". Janubiy Tojikistonda Taxti Sangin shahar xarobasidan topilgan fil
suyagi parchasida xam chavandozlar iщtirokida tog’ kiyiklari, yo’lbars, tulki va
quyon ovi manzarasi aks ettirilgan. VII asrga oid chavandozning
TOF
kiyik ovi
manzarasi janubiy Tojikistondagi Qofirqala shahar xarobasidan topilgan sopol
taxtachada ham tasvirlanib, uchqur otdagi suvoriy yoydan kiyikka o’q otmokda.
Odatda maxsi yoki yengil charm etiklar chavondozlar uchun qulay hisoblangan.
Toxariston poyafzallari to’la liboslar majmuasi birgalikda yetarlicha tadqiq qilingai
buyumlar qatoriga kiradi. Mazkur xududda keng tarqalgan oyoq kiyimlardan biri
yumshok poshnasiz etik-mahsilar hisoblanadi. Dilberjin suratlarida kunji uzun
rangli etiklar kuzatilsa, ba’zan tizzadan yukoriga ham chiqadigan malla va qora
rangdagi etiklar uchraydi. Oyoqni qisib turuvchi yumshoq qora charm etiklar
Bolaliktepa
suratlarida yaxshi kuzatiladi. Ularning tovon va kunjida olgin
to’g’achalar, qirg’oqdari esa festonlar bilan bezatilgan. Ayollar va erkaklar
poyafzallari bilan bir xilda bo’lganligi tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilmokda.
Charm mahsilar keyingi yillarda arxeologik izlaiishlar chog’ida xam qator
yodgorliklarda qayd qilindi. Chunonchi, Urgut tumanidagi Jartepa ibodotxonasi
xarobalaridagi izlanishlarda aynan shu xozirgi mahsilarga o’xshash poyafzal
qoldiqdari topildi. Yana Pop tumanidagi Munchoktepa dafinasidan ham
butunligicha saqlangan maxsi topildi.
Panjakent
otlarida
xam Afrosiyob otlaridagi kabi muykalam nusxa osma bezaklar uchraydi. Shu bilan
birga Panjakent ot takinchokdari ichida kungirokchalar xam kuzatiladi. Afsuski,
biron bir ot ustida chavondoz gavdasi yuzlari saqlanmagai. Ma’lum belgilar
bor.Xuddi shu belgilar
Bolaliktepa b
ilan birga Kalai-Kofirnigon va Ajinatepa
suratlarida xam kuzatiladi. Tasvirlardagi shaxslarning turishi, soch turmaklari va
yana kator belgilari bu tasvirlarni yagona etnik guruxga ajratib, ular maxalliy axoli
tasvirlari ekanligi ta’kidlanadi.
Sharkiy Turkistonda Kucha voxasidagi Duldur-Agur va Subashi devoriy
rangtasvirlarida, Tavka suratlaridagi ko’plab sirg’ali shaxslar tasvirlari bor. Bo’yin
taqinchoqlari Afrosiyob suratlaridagi Chag’oniyon elchilari buynilarida va
Bolaliktepa suratlarida (5-parcha), shuningdek sharqiy Turkistondagi Duldur-Agur
rangtasvirlarida xam uchratiladi Odatda buyin munchoklari ko’krak taqinchoqlari
bilan birgalikda o’rganiladi. Ko’krak taqinchoqlari yana matoga tikib xam
qo’yilgan bo’lib, 3 va 23- parchalarda aynan matoga tikib kuyilgan munchoklar
shodasi kuzatiladi. Suratlarda tasvirlangan taqinchoqlardai yana biri bilakuzuk
bo’lib, u Tavkaning 34-parchasida ikki qatorli tillo sim tarzida o’ng qo’lga
taqilgan. Shu ko’rinishdagi bilaguzuklar Bolaliktepa, Afrosiyob, Panjakent va yana
sharkiy Turkistondagi kator devoriy rangtasvirlarda uchratiladi.
18
Mavzu: MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavridevoriynaqshsan’ati
Reja:
1
.MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavriijtimoiy-
iqtisodiyvamadaniyhayotidasodirbo’lgano’zgarishlar.
2.Feodalme’morchiliginingqarortopishi.
Saroylar,
qasrlar.
Afrosiyobdevoriynaqshsan’ati. Dunyoviymazmundagirang-tasvirlar.
3.Elchilikmunosabatlariningtasvirlanishi.
Panjikenttasvirlarivaularningmazmun-mohiyati.
Panjikenttasvirlariningdunyoviyxarakteri.
Varaxshadevoriyrang-tasvirlari.
Varaxshatasvirlaridagidiniylikvaafsonaviylik.
4.Bolaliktepadevoriyrang-tasvirlari. Bazmjarayoniningtasvirlanishi.
5.Tavkadevoriysuratlari. Ovmanzaralari.
MarkaziyOsiyoningilko’rtaasrlardavriijtimoiy-
iqtisodiyvamadaniyhayotidasodirbo’lgano’zgarishlar.
Ilko’rtaasrlardavriyeregaligimunosabatlariningshakllanishi.
Feodalme’morchiliginingqarortopishi.
Saroylar,
qasrlar.
Afrosiyobdevoriynaqshsan’ati.
Dunyoviymazmundagirang-tasvirlar.
Elchilikmunosabatlariningtasvirlanishi.
Panjikenttasvirlarivaularningmazmun-
mohiyati.
Panjikenttasvirlariningdunyoviyxarakteri.
Varaxshadevoriyrang-
tasvirlari. Varaxshatasvirlaridagidiniylikvaafsonaviylik. Bolaliktepadevoriyrang-
tasvirlari. Bazmjarayoniningtasvirlanishi. Tavkadevoriysuratlari. Ovmanzaralari.
Qal’ai-Qahqaha
(Bunjikat)
tasvirlari.
Bunjikattasvirlarirealizmvaafsonaviylikningmujassamlanishi.
MarkaziyOsiyoningArabxalifaligitomonidanbosibolinishivadevoriynaqshsan’atigas
albiyta’siri.
So’g’d, xususan, Quyi Zarafshon vohasida shaharsozlik madaniyatini
o’rganishda Varaxsha yodgorligining ham muhim o’rni bor. Bu yodgorlik
Buxoro shahridn 40 km shimoliy-g’rbiy tomonda Dashti Urganji ko’lining
qadimgi Rajfandun vohasida joylashgan. Bu hududda arxeologik tadqiqot ishlarini
1937-39 yillari V.A.SHishkin olib borgan. Keyingi tadqiqot ishlari 1947-54
yillarida V.A.SHishkin rahbarligidaga arxeologik ekspeditsiya tomonidan davom
ettirilgan. Xususan, V.A.SHishkin Varaxsha shahar harobasini o’rgangan .
Shuningdek, mazkur yodgorlikda 1975-77 yillari A.Muhammadjonov, 1977-79
yillri O.V.Obel’chenko, 1987-1990 yillari G.V.SHishkina kabi arxeologlar
tadqiqot ishlarini olib borishgan. Shu tadqiqotlar asosida maydoni 9 gektar va
balandligi 10-20 metrli ulkan tepalik ko’rinishida bo’lgan Varaxsha yodgorligi
tadqiq etilgan. V.A.SHishkin, A.Muhammadjonovlar tadqiqoticha mil.avv. II
asrlarda bir-biriga tutushgan bir nechta istehkomli qishloq tarzida bu yodgorlik
qad ko’targan. Arxeologik qazishmalr natijasida yodgorlikning shimoliy-g’arbida
tashqi devor hamda yarim doira shakldagi burji topilgan. Devorning qalinligi 1,8-
1,9 metr bo’lib, devor hajmi 37x41x10 sm li xom g’ishtdan ko’tarilgan. Devor va
burjlarda poykansimon nishon tuynuklari ( ichki tomoni 38-40 sm, tashqarisi 75-
80sm, kengligi 20-22 sm) ochilgan. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, mil.avv. 2-1 va
19
milodiy 1-2 asrlarda Varaxsha va uning atrofida hyot, madaniyat gullagan.
Milodiy 3-4 asrlarga kelib tadqiqotlar ko’rsatishiicha, Varaxshada taraqqiyot
tanazzulga uchragan. Lekin, 5 asrda Varaxsha yana qayta tiklangan. Hatto, Buxoro
hukmdorlari- Buxorxudotlrning qarargohiga aylangan. Shu davrda Varaxsha
atrofi mustahkam devor bilan o’ralgan. Varaxshaning janubiy qismida
V.A.SHishkin, A.Muhammadjonov, O.V.Obel’chenkolar tadqiqotida ark topilib
o’rganilgan.
Varaxsha yodgorligi arxeologik jihatdan yaxshi tadqiq etilgan. Tadqiqotlar
ko’rsatishicha,
Varaxsha
8-
10
asrlarda
ayniqsa
obod
bo’lgan.
A.Muhammadjonovning ko’rsatishicha, Varaxsha va uning atrofi 12 ta kanal
bilan sug’orilgan. Rajfandun vohasidagi eng yirik va markaziy shahar qal`alaridn
biriga aylangan. Varaxsha shahri to’g’risida Istaxriy, Ibn Havqal kabi tarixchilar
muhim m`lumotlar berishgan. Sababi, Buxoro va Xorazm oralig’ida joylashgan
Varaxsha orqali savdo karvon o’tgan. Har 15 kunda Varaxshada bir kunlik , har
yilning oxirida 20 kunlik bozor sayli ya`ni dehqonlar sayli o’tkazilgan deb
tarixchi
Narshaxiy
ma`lumot
qoldirgan
(Narshaxiy
1966).
Arxeologik
tadqiqotlarda Varaxsha Baxorxudotlar qarorgohiga aylangach, yanada yirik
shahar bo’lgan. Uning maydoni 11-12 gektar, eniga 6 km dan ziyod bo’lgan.
Tarixiy manbalar va arxeologik manbalr ko’rsatishicha, Varaxsha shahrida 12
asrda tarixiy taraqqiyot noma`lum sabablarga ko’ra to’xtagan.
Varaxsha shahrida arxeologik tadqiqotlar natijasida me`morchilik tarixi
yaxshi o’rganilgan.Xususan, V.A.SHishkin kvadrat shakldagi yirik xom
g’ishtlardan qurilgan imoratlar to’g’risida ma`lumotlar beradi. Shu g’ishtlardan
qo’sh minora tarzida o’rab chiqilgan tag kursi(balandligi 15 m) larning birida
podshoh saroyi, ikkinchisida soqchixonali darvozaxona binosi qurilgan. Arkning
sharqiy qismida tomi ravoqsimon gumbaz tarzida yopilgan uzun yo’laksimon
xonalar mavjud bo’lgan. Arkning markazida janubiy tomoni mudofaa devoriga
ulashgan. Hukmdorning saroyi sharqiy (11,5x17 m) va g’arbiy (6,6x7,25 m)
mehmonxona hamda qizilxona (zal) (8,5x12 m) lardan iborat bo’lgan. Saroy g’arb
tomondan 3 ravoqli ganchkori ustunlar o’rnatilgan hashamatli peshayvon bilan
o’ralgan. Mehmonxonalar arxeologik jihatdan to’liq qazilgan va ma`lum bo’ldiki
xona devorlari mayda somonli loy suvoq qilingan ustida yupqa ganch suvoq
qilingan. Uning ustiga devoriy rasmlar qizil, sariq, kulrang, pushti kabi bo’yoqlar
bilan bezatilgan. Varaxsha devoriy sur`atlari xuddi Afrosiyob, Panjikent,
Bolaliktepa kabi yodgorliklar devoriy rasmlariga o’xshash. Varaxsha devoriy
rasmlarda fil mingan shahzoda va chokarlarning oldi va ortdan chovut solgan
qoplonlar bilan olushuvi, qayrilib nishonga kamondan o’q uzayotgan ot ustidagi
chavondoz, qanotli tuya shakldagi oltin taxtda o’tirgan hukmdor tasvirlangan.
SHarqiy mehmonxona devorida tiz cho’kib, qo’lida qadah tutgan malika, belida
shamshir, bir qo’lida qisqich ushlagan podshoh, o’rtada vazasimon otashgohda
yonib turgan muqaddas olov, otashgohdan o’ngda beliga xanjar taqilgan
shahzodaning tiz cho’kib ibodat qilayotgan tasviri yoki sovut va dobulg’a kiygan,
qo’llarida nayza, qalqon ushlagan suvoriylarning jang qilayotgan hamda
to’qayzorlarda ov manzarasi yuksak mahorat bilan tasvirlangan.
20
YOdgorlikning janubiy qismidagi imoratlar 2 qavatli bo’lib, 2- qavati
xonalari ganchkori naqshlar bilan bezatilgan. Bu ganch suvoqlari ustiga hovuzda
suzib yurgan baliqlar, elkasidan o’q egan arxar, elib borayotgan jayran, bedanalar,
ayol boshli baxt qushi- xumo, hamlaga tayyorlanayotgan ajdarho, taqimiga sadoq
bog’lagan suvoriylar tasvirlari solingan. Umuman olganda, arxeologik tadqiqotlar
natijasida Varaxsha yodgorligi mil.avv. 2 asrdan e`tiboran paydo bo’lgan
yodgorlik hisoblanadi va unda hayot to milodiy 12 asrgacha bo’lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |